మహాత్మాగాంధీ నాయకత్వంలో కొనసాగిన జాతీయోద్యమం సామ్రాజ్యవాద శక్తుల ఆధిపత్యానికి గండికొట్టింది. వలస రాజ్యాల బలాన్ని ప్రపంచానికి చూపింది. బ్రిటిషర్ల రాజకీయ వ్యూహాలను చిత్తుచేసి వలస పాలకులను గందరగోళానికి గురిచేసింది. 1946కు ముందు ఉద్యమం అంటే రక్తం ఏరులై పారేది. 1946లో జరిగిన భారత స్వతంత్ర సంగ్రామం మాత్రం నిశబ్ద విజయానికి సాక్షిగా నిలిచింది. 1947లో స్వతంత్ర భారతం కల సాకరమైంది. కానీ.. ఆ తర్వాత మత ప్రాతిపదికగా సాగిన చిచ్చు.. మహాత్ముడిని కలవరానికి గురిచేసింది. సంయమనం పాటించాలని గాంధీజీ విజ్ఞప్తి చేశారు. ఘర్షణలను ఖండించారు. శాంతిని కాంక్షించి నిరాహార దీక్ష చేశారు. ఈ ప్రయత్నాలేవీ ఫలించలేదు. మౌనంతో బ్రిటిష్‌ సామ్రాజ్యవాదాన్ని ఎదిరించిన ఆయన గొంతు.. స్వాతంత్ర్యం అనంతరం తలెత్తిన పరిణామాలతో మూగబోయింది.
లేనిది ఉన్నట్లు, ఉన్నది లేన్నట్లు చూపే ఈ కాలంలో.. 1947లో జరిగిన దేశ విభజనకు గాంధీనే బాధ్యులను చేయడం పరిపాటిగా మారింది. గాంధీ హత్యను `సిసలైన భారతీయ జాతీయవాది` చేసిన ప్రతీకార చర్యగా నాథురామ్‌గాడ్సే పేర్కొన్నారు. ఇలాంటి వ్యాఖ్యలతో గాంధీ వక్తిత్వం దెబ్బతింటుందనుకున్నారు కానీ.. అది భారత దేశ ప్రతిష్ఠకూ దెబ్బే. రోజురోజుకూ దిగజారుతున్న రాజకీయ విలువల్లో.. గాడ్సే చేసిన పనిని సమర్థించేందుకు ఇలాంటిదారులు వెతుకుతున్నారు. కానీ.. చరిత్రలో నిక్షిప్తమైన వాటిని మార్చలేం.
దేశ విభజన జరగకుండా ఆపేందుకు గాంధీజీ ఏమైనా చేశారా..? 1947లో దేశ విభజన సమయంలో జరిగిన ఊచకోతలు, మైనారిటీల వలసలను బాపూజీ ఎందుకు ఆపలేకపోయారు..? అనే ఈ రెండు ప్రశ్నలు విడదీయరానివి. అప్పటి నుంచి చరిత్రకారులు వీటికి సమాధానాలు వెతికే ప్రయత్నం చేశారు. కొన్ని కారణాలు కనుగొన్నారు. అయితే అవే అంతిమం అనుకోలేం. కానీ..వారు స్పష్టమైన సమాధానం కోసం ప్రయత్నం చేశారు. దేశ విభజన సమయంలో గాంధీజీని అర్థం చేసుకోవాలంటే.. నాటి చారిత్రక పరిణామాలను సునిశితంగా సంగ్రహణం చేసుకోవాలి.
సుదీర్ఘమైన, అద్భుత పోరాట పటిమతో భారతదేశం 1947లో స్వాతంత్ర్యం సంపాదించింది. కానీ.. దేశాన్ని రెండు ముక్కలుగా చేసి మూల్యం చెల్లించుకోవాల్సి వచ్చింది. ఈ 'స్వాతంత్ర్యం-విభజన' విషాదం ఏమిటంటే.. అప్పటి వరకు ఒకటిగా కలిసి ఉన్న సామాజిక ముడిని బలవంతంగా విడదీయాల్సి వచ్చింది. దేశ విభజన సమయంలో చెలరేగిన ఘర్షణల వల్ల.. 10 లక్షల మందికి పైగా ప్రాణాలు కోల్పోయారు. కోటి 40 లక్షల మందికిపైగా బలవంతంగా వలసపోయి పునరావాసం పొందారు. ఈ పరిణామాలు మహాత్ముడిని తీవ్రంగా కదిలించాయి, నిరాశపరిచాయి. విభజనను గాంధీజీ రాజకీయంగా, నైతికంగా వ్యతిరేకించలేదు. కానీ.. విభజనను ఆపేందుకు తన శక్తిమేరకు ప్రయత్నించారు. హిందువులు, ముస్లింలు, సిక్కుల మధ్య ఘర్షణతో ఆయన తీవ్రంగా కలత చెందారు. జీవితకాలం అహింస విషయంలో తాను చూపిన నిబద్ధతను ఈ పరిణామాలు బలహీనపరిచాయి.
గాంధీ ఏం చేశారు..?
దేశ విభజన జరగకుండా, నాటి ఘర్షణలను ఆపేందుకు గాంధీజీ ఏం చేశారో తెలుసుకోవాలంటే.. రెండు ప్రశ్నల గురించి ముందు తెలుసుకోవాలి. నాటి మత ఘర్షణలు అసలైన కారణం ఏమిటీ..? పాకిస్థాన్‌ ఏర్పాటు ఉద్యమంపై మన ఆలోచన ఏమిటీ..? ముస్లిం లీగ్‌.. మహమ్మద్‌ అలీ జిన్నా నేతృత్వంలో పాకిస్థాన్‌ ఏర్పాటు ఎందుకు మార్చలేనిదిగా తయారైంది..? నాటి ఘర్షణలకు కారణాలు, పాకిస్థాన్‌ ఏర్పాటు అనివార్యతను తెలుసుకోకుండా.. గాంధీజీని ప్రశ్నిస్తే.. అది అసంపూర్ణమే.
1946 నాటికి దేశ స్వాంతంత్ర్యాన్ని బ్రిటిష్‌ సూత్రప్రాయంగా అంగీకరించింది. బ్రిటిష్‌ పాలకులు, కాంగ్రెస్, ముస్లిం లీగ్‌ మధ్య త్రైపాక్షిక చర్చలు జరిగాయి. పరస్పర విరుద్ధమైన ఆకాంక్షల కారణంగా చర్చలు ముందుకు సాగలేదు. ప్రజాస్వామ్య, సామ్యవాదం వైపు నిలిచిన కాంగ్రెస్.. ఐక్య భారతావని వైపు మొగ్గింది. ముస్లింల ప్రయోజనాలకు ప్రత్యేక దేశం కావాలని ముస్లింలీగ్ కోరింది. ఈ సమస్య పరిష్కారానికి కాంగ్రెస్, జిన్నా చర్చలు జరిపారు. కొన్ని డిమాండ్లు ముందుపెట్టారు. బలహీనమైన కేంద్రం ఉండాలని, ప్రావిన్సులతో స్వయం ప్రతిపత్తి ఇవ్వాలని చెప్పారు. ప్రభుత్వ ఉద్యోగాల్లో ముస్లింలకు కోటా ఉండాలన్నారు. ముస్లింల ఏకైక ప్రతినిధిగా ముస్లింలీగ్ ఉండాలన్న తన శాశ్వత డిమాండ్‌ని మరోసారి గట్టిగా వినిపించారు. ఈ డిమాండ్లు ఏవీ ఆమోదయోగ్యంగా లేవనీ భావించిన కాంగ్రెస్.. వాటిపై ఏ మాత్రం ఆసక్తి చూపలేదు. ముస్లింలకు కాంగ్రెస్‌ని దూరంగా ఉంచాలని ఆయన కోరుకున్నారు.
మహమ్మద్‌ అలీ జిన్నా వ్యక్తిత్వం, పద్ధతులను తెలుసుకోకుండా.. స్వాతంత్ర్యానికి ముందు సాగిన సంగ్రామంలో మత ఘర్షణల చరిత్రను తెలుసుకోవడం అసాధ్యం. 1876లో జన్మించిన జిన్నా.. గాంధీజీ కంటే వయస్సులో ఆరేళ్ళు చిన్న. జాతీయవాదిగా, రాజ్యంగవేత్తగా గోఖలే, నౌరోజీ నెలకొల్పిన సంప్రదాయాలను కొనసాగించారు. రాజకీయ ప్రభావాలు, అధికారాన్ని దక్కించుకోవాలనే ఎత్తులతో.. మతపరమైన భావోద్వేగాలను రెచ్చగొట్టారు. 1937లో ఉత్తరప్రదేశ్‌లో జరిగిన ఎన్నికల్లో ముస్లింలీగ్ తరఫున అభ్యర్థిని నిలబెట్టి.. అల్లా, ఖురాన్‌పై జిన్నా ప్రమాణం చేయించారు. ఈ పరిణామాలు చూసి జవహర్‌ లాల్‌ నెహ్రూ భయపడ్డారు. "ఎన్నికల్లో లబ్ధికోసం దేవుడి పేరు వాడుకోవడం.. అసాధారణ విషయం" అని నెహ్రూ అభిప్రాయపడ్డారు. ఇలా చేయడం అంగీకారయోగ్యం కాదని జిన్నాకు సూచించారు. ఈ పరిణామం నెహ్రూకు.."భారతదేశం చీకటియుగం నాటికి నెట్టివేయబడినట్లు" కనిపించింది.
రాజకీయాల్లో జిన్నాది చదరంగ వ్యూహం
నిరంతర వ్యూహాలతో ముస్లింలీగ్‌కి తానే సరైన నాయకుడినని నిరూపించుకునే ప్రయత్నం చేశాడు జిన్నా. పార్టీలోని కొందరితో తప్పులు చేయించి.. తిరుగులేని నేతగా ఎదిగారు. జిన్నా అద్భుతమైన వ్యూహకర్త. స్వాతంత్ర్యానికి పదేళ్ల ముందు ఆయన వేసిన ఎత్తులన్నీ తన మాస్టర్‌ప్లాన్‌లో భాగమే. వాటిన్నింటి లక్ష్యం ఒక్కటే.. ముస్లింలకు ప్రత్యేక దేశంగా పాకిస్థాన్‌ని ఏర్పాటు చేయడమే. ఓ వ్యూహకర్తగా ఆయన అనేకసార్లు గాంధీజీని మించిపోయారు.
'ప్రమాదంలో ఇస్లాం', `కాంగ్రెస్ దౌర్జన్యం`, `హిందూరాజ్యం` అంటూ జిన్నా పోలికేకలు, ప్రకటనలు.. విభజనకు కావాల్సిన వాతావరణాన్ని ప్రజల్లో సృష్టించాయి. హిందు, ముస్లింల మధ్య తేడాలు మతానికి మాత్రమే పరిమితం కాలేదు. సామాజిక, సాంస్కృతిక, ఆర్థికంగా వైరుధ్యాలు ఉన్నాయని వాదించిన జిన్నా.. వాటిని తాను ప్రతిపాదించిన ద్విజాతి సిద్ధాంతానికి అనుకూలంగా మలుచుకున్నారు. మహాత్మాగాంధీ మాత్రం ద్విజాతి సిద్ధాంతం సత్యదూరమన్నారు. ద్విజాతి సిద్ధాంతం, పాకిస్థాన్‌ డిమాండ్‌.. గాంధీజీకి చికాకు కలిగించేవి. మత ప్రాతిపదికగా మనుషులను విభజించడం సరైన నిర్ణయం కాదన్నారు.. భారత్‌ ఓ దేశం కాదని వాదించిన జిన్నా ముస్లింలకు ప్రత్యేకంగా ఓ దేశం ఉండాల్సిందేనని పట్టుబట్టారు. ఈ వాదనను గాంధీ తోసిపుచ్చారు.
1947లో దేశ విభజనలో కాంగ్రెస్ బాధ్యత ఎంత.. ?
మహాత్మాగాంధీ దృష్టిలో స్వాతంత్ర్యం సామ్రాజ్యవాద శక్తిపై కాంగ్రెస్ పోరాడి సాధించిన విజయమైతే, విభజన.. ఓ పరాభవం. కాంగ్రెస్ రెండు లక్ష్యాలను సాధిస్తుందని గాంధీజీ అంచనా వేశారు. అవి.. విభిన్న సంస్కృతి, సంప్రదాయాలు, సంఘాలు, సమూహాలుగా ఉన్న దేశాన్ని ఒక్కటి చేయడం, అలాంటి దేశాన్ని అభివృద్ధి చెందించడం కోసం.. బ్రిటిష్‌ పాలకుల నుంచి విముక్తి కల్పించడం. స్వాతంత్ర్యం తీసుకురావడంలో విజయం సాధించిన కాంగ్రెస్.. దేశాన్ని ఒక్కటి చేయడంలో మాత్రం విఫలమైంది. ముస్లింలను ఏకీకృతం చేయడంలో వైఫల్యమే ఈ పరిణామానికి కారణం.
1944లో గాంధీజీ, జిన్నా మధ్య జరిగిన చర్చలు ఫలవంతం కాలేదు. మరోవైపు.. లోపభూయిష్టమైన 'భూలాభాయ్‌- లియాఖత్‌అలీ' ఒప్పందం దేశ విభజనకు నాంది పలికింది. అది దేశ సామాజిక, రాజకీయ పరిస్థితులపై ప్రతికూల ప్రభావం చూపింది.
1947 జూన్‌3న నాటి వైస్రాయి లూయిస్‌ మౌంట్ బాటెన్‌.. కాంగ్రెస్, ముస్లింలీగ్‌తో సంయుక్త సమావేశంలో భారతదేశ విభజన ప్రకటన చేశారు. ఆ రోజు డాక్టర్‌ బాబూ రాజేంద్రప్రసాద్‌తో మాట్లాడిన గాంధీ "ఈ ప్రకటనలో చెడు తప్ప మంచి ఏమీ కనిపించడం లేదు" అని ఆవేదన వ్యక్తం చేశారు. ఈ ప్రకటనకు నిరసనగా నిరాహార దీక్ష చేస్తారా అని ప్రశ్నించిన విలేఖరులపై గాంధీ అసహనం వ్యక్తం చేశారు. "కాంగ్రెస్ చేసిన పిచ్చి పనికి నేను చనిపోవాలా..?" అని ఎదురు ప్రశ్నించారు.
మొదట్లో విభజనను వ్యతిరేకించిన సర్దార్‌ వల్లభ్భాయిపటేల్‌ కూడా.. రాష్ట్ర కార్యదర్శి వీపీ మేనన్‌ సలహా మేరకు ఆ నిర్ణయాన్ని అంగీకరించారు. 1946 డిసెంబర్‌లో ఈ విషయాన్ని నెహ్రూకు చెప్పారు. 1947 ఆగష్టు 11న జరిగిన బహిరంగ సభలో పటేల్ కాంగ్రెస్ విభజనను ఎందుకు అంగీకరించాల్సి వచ్చిందో ప్రకటించారు.
"కాంగ్రెస్ దేశ విభజన నిర్ణయం ఎందుకు తీసుకున్నదో కారణాలు చెప్పేందుకు పెద్దగా కష్టపడాల్సిందేమీ లేదు. సమగ్ర చర్చల తర్వాతే ఈ అసాధారణ నిర్ణయం తీసుకున్నాము. గతంలో నేను దేశ విభజనను వ్యతిరేకించాను. ఐతే భారతదేశాన్ని ఐక్యంగా ఉంచేందుకు విభజన అనివార్యమని భావిస్తున్నాను."
-వల్లభ్ భాయి పటేల్
ద్విజాతి సిద్ధాంతాన్ని ప్రజల్లోకి తీసుకుపోతూ.. జిన్నా వేస్తున్న ఎత్తులతో విసుగుచెందిన నెహ్రూ కూడా బలమైన దేశ నిర్మాణం కోసం.. విభజనకు అంగీకరించారు. ముస్లింల తరఫున ప్రాతినిధ్యం వహించిన ఖాన్ అబ్దుల్‌ గఫార్ ఖాన్, మౌలానా ఆజాద్ సమక్షంలో విభజన ప్రణాళికను కాంగ్రెస్ వర్కింగ్ కమిటీ సమావేశం అంగీకరించింది. బాబూ రాజేంద్రప్రసాద్‌, గోవింద్ వల్లభ్ పంత్‌ సహా.. ప్రతిఒక్కరూ దేశ విభజనకు అనుకూలంగా ఓటేశారు. ఈ విషయంలో కాంగ్రెస్ మరింత అచితూచీ వ్యవహరిస్తే.. దేశ విభజనకు తానే కారణమనే అప్రతిష్ఠను ఎదుర్కోనేది కాకపోయేది.
అప్పటికే కాంగ్రెస్ రాజకీయాలకు దూరంగా ఉన్న గాంధీజీని దేశ విభజన విషయంలో తప్పుపట్టలేము. విభజనను అడ్డుకునేందుకు ఆయన పోరాటం చేయాల్సిన అవసరం రాలేదు. నిజానికి మహాత్మాగాంధీ విభజన విషయంలో తలెత్తిన మతపరమైన ఘర్షణలు కొన్ని రోజులకు సద్దుమణుగుతాయని భావించారు. " ఘర్షణలను దృష్టిలో పెట్టుకుని దేశాన్ని విభజించే హక్కు బ్రిటిషర్లుకు లేదు" అని వాదించారు. పాకిస్థాన్‌ ముందు సంయమనం పాటించాలన్న ఆయన విజ్ఞప్తిని ముస్లింలీగ్ పట్టించుకోలేదు. ఆ కారణంగా.. విభజన, తదనంతర ఉచకోతకు గాంధీజీని బాధ్యుణ్ని చేయడం సహేతుకం కాదు. ఆ పేరు చెప్పి ఆయనను హత్యచేసిన వ్యక్తిని పొగడటం చారిత్రక తప్పు.
మొత్తం మీద నెహ్రూ, పటేల్ చివరకు గాంధీ, తదితర అగ్ర నేతలు సైతం.. దేశ విభజనకు గత్యంతరం లేని పరిస్థితుల్లో అంగీకరించి మధ్యంతర ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటు చేయాల్సి వచ్చింది. 1946 కేబినెట్‌ మిషన్ ప్లాన్‌ కింద.. 1946 సెప్టెంబర్‌ 2న మధ్యంతర సర్కార్‌ కొలువుదీరింది. ఆ తర్వాత కొంతకాలానికి ముస్లింలీగ్ సైతం... ప్రభుత్వంలో భాగస్వామైంది. ఐతే.. కాంగ్రెస్, ముస్లింలీగ్ నేతల మధ్య నెలకొన్న విభేదాల కాస్తా అధికారం, ప్రతిష్ఠల సమస్యగా మారింది. రాజకీయ, సిద్ధాంతపరమైన విభేదాలు, పరస్పర అపనమ్మకాల వల్ల.. ఏ విషయంపైనా ఓ నిర్ణయానికి రాలేకపోయారు. 1946-47 నాటి మధ్యంతర ప్రభుత్వంలో జరిగిన ఈ పరిణామాలన్నింటికీ మహాత్ముడు సాక్షిభూతంగా నిలిచారు. ముస్లింలలో భయాలు తొలగించడం సహా.. హిందువుల్లో నమ్మకాన్ని పెంపొందించే ప్రయత్నం చేశారు. దురదృష్టవశాత్తూ.. కాంగ్రెస్, ముస్లింలీగ్ నేతల్లో కొందరు గాంధీ మాటల్ని నమ్మలేదు. మధ్యంతర ప్రభుత్వంలోని అభద్రతాభావం భవిష్యత్‌లో తలెత్తే భయాలకంటే ఎక్కువ నష్టం చేశాయి. నిజానికి దేశానికి స్వాతంత్ర్యం ఇవ్వడం బ్రిటిష్‌ ప్రభుత్వానికి ఇష్టం లేకపోవడం వల్లే అవరోధాలు సృష్టించిందనుకున్నారు. కానీ.. వారి అసలు లక్ష్యం.. దేశ అనైక్యతను ప్రపంచానికి చాటడం.
1946-47 నాటి మధ్యంతర ప్రభుత్వంలోని విభేదాలు.. కాంగ్రెస్, ముస్లింలీగ్‌లోని కొంతమంది నేతల అసమర్థతను బహిర్గతం చేశాయి. 1946 ఆగష్టు 16న కలకత్తాలో మొదలైన మత ఘర్షణలు దావానలంలా.. ఈస్ట్‌బెంగాల్‌ వరకు వ్యాపించాయి. ఈస్ట్‌బెంగాల్‌ నుంచి బిహార్‌.. అక్కడి నుంచి పంజాబ్‌కి విస్తరించాయి. ఒక్కమాటలో చెప్పాలంటే నాటి పరిస్థితులు దేశం అంతర్యుద్ధం ముంగిట నిలిచిందా అనే భయాందోళనలు చోటుచేసుకున్నాయి.
గాంధీ దృష్టిలో విభజించడం అంటే.. శతాబ్దాలుగా దేశ అభివృద్ధికి పాటుపడిన హిందూ, ముస్లింల కృషిని అగ్నికి ఆహుతి చేయడమే.
దేశ విభజనను గాంధీ అంతరాత్మ ఏ మాత్రం అంగీకరించలేదు. 8కోట్ల మంది ముస్లింలు తాము హిందువులతో సమానం కాదన్న భావన కలిగి ఉండటం ఆయనను బాధించింది. హిందూ ముస్లింలు కేవలం సంస్కృతి సంప్రదాయాల విషయంలో మాత్రమే వైరుధ్యాన్ని కలిగి ఉన్నారన్నది గాంధీజీ నమ్మకం. అయితే అప్పటి రాజకీయ, చారిత్రక పరిణామాలు భారమైన గాయపడ్డ మనసుతో ఆయనను విభజనకు తలొగ్గేలా చేశాయి.
మెజార్టీ అభిప్రాయాన్ని గౌరవించి 8కోట్ల మంది ముస్లింల ఆకాంక్షను అణిచివేయడం సరికాదని గాంధీజీ అభిప్రాయం. ఇతర మతస్థులలాగే ముస్లింలకూ సమాన హక్కు ఉందని ఆయన భావన. భారతదేశం ఓ ఉమ్మడి కుటుంబమైతే.. దాన్ని విభజించమని అడిగే హక్కు.. కుటుంబంలోని ఏ సభ్యుడికైనా ఉంది. గాంధీజీ విభజనకు అంగీకరించడానికి ఇదో కారణం.
ముస్లిం సమాజంలో పాకిస్థాన్‌ ఏర్పాటు అనేది బలంగా నాటుకుపోయింది. ముఖ్యంగా మధ్యతరగతి కుటుంబాలు తమ పిల్లలకు ప్రభుత్వ ఉద్యోగాలు వస్తాయని, వ్యాపార, వాణిజ్య అవకాశాలు మెరుగవుతాయని భావించాయి. అందుకే ముస్లింలలోని కొన్ని వర్గాలు దేశ విభజనకు అంగీకరించాయి. జమీందారీ వ్యవస్థ రద్దుకు నెహ్రూలాంటి నేతలు అనుకూలంగా ఉండటం.. బెంగాల్‌, పంజాబ్‌లోని ముస్లిం భూస్వాములను భయాందోళనకు గురిచేసింది. మరోవైపు.. పాకిస్థాన్‌లోని సాగుయోగ్యమైన భూములు ముస్లిం అధికారులను ప్రత్యేక దేశంవైపు మొగ్గేలా చేసింది. హిందువుల నుంచి పోటీ ఉండదని ముస్లిం వ్యాపారులు, పారిశ్రామికవేత్తలు..పాకిస్థాన్‌ ఏర్పాటుకు సానుకూలత వ్యక్తం చేశారు. పాకిస్థాన్‌ ఏర్పడితే.. సామాజికంగా, రాజకీయంగా ఆర్థికంగా కొత్తశకం ప్రారంభం కావడం సహా.. బ్రిటిషర్లు, హిందువులతో అనాదిగా ఉన్న శతృత్వం నుంచి బయటపడొచ్చని భావించారు. పాకిస్థాన్‌ ఏర్పాటు వల్ల మతపరమైన ఉద్వేగాలతో పాటు.. రాజకీయ అవకాశాలు మెరుగవుతాయని ముస్లిం మధ్యతరగతి వర్గాలు భావించాయి.
పాకిస్థాన్‌ ఏర్పడితే భారత్‌ని ముస్లిం పాలకుల నాటి రోజులు తిరిగి వస్తాయని కలలుకన్నారు.
మతపరమైన భావోద్వేగాలు ఇరువర్గాల్లో తీవ్రస్థాయికి చేరిన స్థితిలో.. ఒకప్పుడు తారకమంత్రంగా పనిచేసిన మహాత్ముడి మాట.. ఎవరినీ ప్రభావితం చేయలేకపోయింది. చివరకు 1948 జనవరి 30న శాశ్వతంగా మూగపోయింది.
(రచయిత- సమర్ ధలివాల్, ఆచార్యులు, డీఏవీ కళాశాల, ఛండీగఢ్)
ఇదీ చూడండి: ఆధునిక యుగంలో గాంధీ సిద్ధాంతాలతో పనేంటి?
