भारत आपला सोन्याचा साठा परदेशी तिजोरीत का ठेवतो? - GOLD RESERVES IN FOREIGN VAULTS

GOLD RESERVES IN FOREIGN VAULTS - रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियानं परदेशात ठेवलेलं 100 मेट्रिक टन सोनं परत आणलं आहे. बँक ऑफ इंग्लंडमध्ये ठेवलेला हा साठा भारताने परत आणला. मात्र आपला सोन्याचा साठा परदेशी तिजोरीत का ठेवला आहे, असा प्रश्न निर्माण होतो. भारत सोन्याचा साठा जिथे ठेवतो त्या विदेशी तिजोऱ्या कोणत्या आहेत? प्रमुख विदेशी सोन्याची तिजोरी कोणती आहे. तसंच या तिजोऱ्या कोणत्या प्रकारची सुरक्षा देतात? यासंदर्भात ईटीव्ही भारतचे अरुणिम भुयान यांचा माहितीपूर्ण लेख.

नवी दिल्ली GOLD RESERVES IN FOREIGN VAULTS : भारतानं 2023-24 आर्थिक वर्षात यूकेमध्ये ठेवलेल्या सोन्याच्या साठ्यापैकी 100 मेट्रिक टन सोन्याचा साठा देशांतर्गत तिजोरीत हलवला आहे. परंतु वस्तुस्थिती अशी आहे की भारतीय रिझर्व्ह बँक (RBI) सोन्याच्या साठ्याचा एक भाग परदेशी तिजोरीत ठेवतो.

नुकत्याच जाहीर झालेल्या RBI च्या वार्षिक अहवालानुसार, भारतात जारी केलेल्या चलनी नोटांसाठी 308 मेट्रिक टनांहून अधिक सोनं आहे, तर 100.28 टनाहून अधिक सोनं बँकिंग विभागाची मालमत्ता म्हणून स्थानिक पातळीवर ठेवलं आहे. एकूण सोन्याच्या साठ्यापैकी ४१३.७९ मेट्रिक टन सोनं परदेशात आहे, असं अहवालात नमूद करण्यात आलं आहे. पीटीआयनं दिलेल्या माहितीनुसार, स्थानिक पातळीवर ठेवलेलं सोनं मुंबई आणि नागपूरमधील उच्च सुरक्षा वॉल्ट आणि सुरक्षित तिजोऱ्यांमध्ये ठेवलं जातं.

राखीव सोनं म्हणजे काय आणि मध्यवर्ती बँका असं राखीव सोनं का ठेवतात?

गोल्ड रिझर्व्ह हे राष्ट्रीय मध्यवर्ती बँकेकडे असलेलं सोनं असतं. ज्याचा हेतू मुख्यतः ठेवीदार, नोट धारक (कागदी चलन) किंवा व्यापारातील यासारख्या व्यवहारांना, सुवर्ण मानकांच्या काळात आणि स्टोअर म्हणून देण्याच्या आश्वासनांची पूर्तता करण्यासाठी हमी म्हणून असतं. मूल्याचे, किंवा राष्ट्रीय चलनाच्या मूल्याचे समर्थन करण्यासाठी ते ठेवलं जातं.

वर्ल्ड गोल्ड कौन्सिल (WGC) च्या अंदाजानुसार 2019 मध्ये उत्खनन केलेलं एकूण सोनं 1,90,040 मेट्रिक टन होतं. परंतु इतर स्वतंत्र अंदाजानुसार त्यामध्ये 20 टक्क्यांपेक्षा जास्त तफावत आहे. 16 ऑगस्ट 2017 रोजीच्या दराचा विचार करता, प्रति ग्रॅम 40 डॉलर धरले तर एक मेट्रिक टन सोन्याचं मूल्य अंदाजे 40.2 दशलक्ष डॉलर इतकं होतं. आजपर्यंत उत्खनन केलेल्या सर्व सोन्याचं एकूण मूल्य WGC 2017 च्या अंदाजानुसार 7.5 ट्रिलियन डॉलरपेक्षा जास्त असेल.

WGC नुसार जगभरात सोने खरेदी करणाऱ्या पहिल्या पाच केंद्रीय बँकांमध्ये RBI आहे. मॉनेटरी अथॉरिटी ऑफ सिंगापूर, पीपल्स बँक ऑफ चायना आणि सेंट्रल बँक ऑफ द रिपब्लिक ऑफ तुर्कस्तान यासारख्या अनेक केंद्रीय बँका डॉलरचं अवमूल्यन, नकारात्मक व्याजदर, आणि त्यांच्या विदेशी चलनात विविधता आणण्याच्या उद्देशानं सोनं खरेदी करत आहेत. विनिमय साठा म्हणून ते सोनं ठेवतात.

आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीनुसार, 3 मे 2024 पर्यंत, सार्वभौम सोन्याच्या धारणेच्या बाबतीत भारत नवव्या क्रमांकावर आहे तर अमेरिका या यादीत अव्वल आहे. अमेरिकेकडे 8,133.5 मेट्रिक टन सोन्याचं प्रमाण आहे. ज्यात त्याच्या परकीय चलन साठ्याच्या 71.3 टक्के आहे. दुसरीकडे, भारताकडे 827.69 मेट्रिक टन सोन्याचं प्रमाण आहे. ज्यात त्याच्या परकीय चलन साठ्याच्या 8.9 टक्के सोनं आहे. जर्मनी, इटली, फ्रान्स, रशिया, चीन, स्वित्झर्लंड आणि जपान हे देश सोन्याच्या बाबतीत भारताच्या पुढे आहेत.

आरबीआय आपल्या सोन्याचा साठा परदेशी तिजोरीत का ठेवते?

भारत, इतर अनेक देशांप्रमाणे, आपल्या संपत्तीमध्ये सोन्याच्या रुपात महत्त्वपूर्ण भाग साठवतो. विदेशी तिजोरीत हा साठा काही प्रमाणात ठेवला जातो. ही प्रथा अनेक धोरणात्मक, आर्थिक आणि सुरक्षा विचारांनी चालविली जाते. जगभरातील अनेक ठिकाणी सोन्याचे साठे धारण करून, भारत भू-राजकीय अस्थिरता किंवा प्रादेशिक संघर्षांशी निगडित जोखीम कमी करू शकतो. ज्यामुळे सोनं केवळ स्वतःच्या सीमेमध्ये साठवलं गेलं असल्यास त्यांच्या साठ्याची सुरक्षितेवर परिणाम होऊ शकतो.

लंडन, न्यू यॉर्क आणि झुरिचसारख्या प्रमुख आर्थिक केंद्रांमध्ये असलेलं सोनं आंतरराष्ट्रीय व्यवहारांसाठी सहज उपलब्ध होऊ शकतं. ही शहरं सोन्याच्या व्यापारासाठी प्रमुख केंद्रं आहेत. ज्यामुळे इतर देशांना त्यांचं सोनं रोखीत रूपांतरित करणं किंवा कर्ज आणि इतर आर्थिक साधनांसाठी संपार्श्विक म्हणून वापरणं सोपं होतं.

भारताने बँक ऑफ इंग्लंड आणि बँक फॉर इंटरनॅशनल सेटलमेंट्स (BIS) मध्ये आपल्या सोन्याच्या साठ्याचा एक महत्त्वपूर्ण भाग साठवण्याचा निर्णय घेतला आहे. भारताचे यूकेशी ऐतिहासिक संबंध आहेत, ते वसाहती काळापासूनचे आहेत. द बँक ऑफ इंग्लंडची सोन्याच्या साठ्याचा विश्वासू संरक्षक म्हणून प्रदीर्घ प्रतिष्ठा आहे. त्यामुळेच भारताच्या राखीव साठ्याचा काही भाग तेथे साठवण्याचा निर्णय झाला असावा. बँक ऑफ इंग्लंडमधील तिजोरी विविध सुरक्षा उपायांद्वारे संरक्षित आहेत, ज्यात सर्वसमावेशक पाळत ठेवण्याची प्रणाली, प्रबलित दरवाजे आणि कडक प्रवेश प्रोटोकॉल यांचा समावेश आहे.

बँक फॉर इंटरनॅशनल सेटलमेंट्स ही आंतरराष्ट्रीय वित्तीय संस्था आहे. त्याच्या सदस्य केंद्रीय बँकांच्या मालकीची ही संस्था आहे. मध्यवर्ती बँकांसाठी बँक म्हणून काम करताना आंतरराष्ट्रीय आर्थिक सहकार्य वाढवणे हे त्याचं प्राथमिक ध्येय आहे. 1929 मध्ये त्याची स्थापना झाल्यामुळे, त्याचा प्रारंभिक उद्देश पहिल्या महायुद्धाच्या नुकसान भरपाईवर देखरेख करणे हा होता.

BIS आपल्या बैठका, कार्यक्रम आणि इतर प्रक्रियेद्वारे आपलं कार्य पार पाडते. जागतिक आर्थिक स्थिरतेचा पाठपुरावा करणाऱ्या आंतरराष्ट्रीय गटांचं आयोजन करते आणि त्यांच्या परस्परसंवादाची सोय करते. हे बँकिंग सेवा देखील प्रदान करते, परंतु केवळ मध्यवर्ती बँका आणि इतर आंतरराष्ट्रीय संस्थांना ही सेवा दिली जाते. BIS बेसल, स्वित्झर्लंड येथे स्थित आहे. त्याची प्रतिनिधी कार्यालयं हाँगकाँग आणि मेक्सिको सिटी येथे आहेत. बँक ऑफ इंग्लंड आणि BIS व्यतिरिक्त, इतर प्रमुख फेडरल गोल्ड व्हॉल्ट कुठे आहेत आणि ते कोणत्या प्रकारची सुरक्षा देतात?

फोर्ट नॉक्स मधील फोर्ट नॉक्स बुलियन डिपॉझिटरी या यादीत प्रथमस्थानी आहे. ती केंटकी, अमेरिका येथे आहे. सुविधा सुरक्षिततेच्या अनेक स्तरांद्वारे ही संस्था संरक्षित आहे. ग्रॅनाइटच्या भिंती, अलार्म, व्हिडिओ कॅमेरे, सशस्त्र रक्षक आणि यूएस आर्मी तसंच यूएस मिंट पोलीस यांचा समावेश असलेल्या सुरक्षा यंत्रणा इथे आहेत.

अमेरिकेतील आणखी एक प्रमुख सोन्याची तिजोरी म्हणजे फेडरल रिझर्व्ह बँक ऑफ न्यूयॉर्क. येथे जमीनीखाली 80 फूट खोल आणि समुद्रसपाटीपासून 50 फूट खाली स्थित, वॉल्ट 90-टन स्टीलच्या सिलेंडरमध्ये बंद आहे. सुरक्षिततेमध्ये प्रगत तंत्रज्ञान, सशस्त्र रक्षक आणि कडक प्रवेश नियंत्रणे अशी कडक सुरक्षा यामध्ये आहे.

त्यानंतर फ्रँकफर्ट, जर्मनीमध्ये ड्यूश बुंडेसबँक आहे. येथील सुरक्षेसाठी प्रगत इलेक्ट्रॉनिक पाळत यंत्रणा, कडक प्रवेश नियंत्रणे आणि स्थानिक तसंच फेडरल सुरक्षा एजन्सीसह समन्वयातून येथे सुरक्षा यंत्रणा कार्यरत राहते.

फ्रान्समधील पॅरिसमध्ये, बँके डी फ्रान्स ही आणखी एक मोठी फेडरल सोन्याची तिजोरी आहे. बँक डी फ्रान्समध्ये उच्च दर्जाचे सुरक्षा वॉल्ट, पाळत ठेवणारी यंत्रणा आणि सशस्त्र रक्षकांसह अत्याधुनिक सुरक्षा उपायांचा वापर होतो.

स्वित्झर्लंडमध्ये, BIS व्यतिरिक्त, स्विस नॅशनल बँक आहे आणि झुरिच व्हॉल्ट्स आहेत. व्हॉल्ट्समध्ये पोलादी संरचना, बायोमेट्रिक प्रवेश नियंत्रणे आणि सतत देखरेख यासह अत्याधुनिक सुरक्षा उपाय आहेत.

भारताचा विचार करता, आपल्या सोन्याच्या साठ्याचा काही भाग परदेशी तिजोरीत साठवण्याचा निर्णय जोखीम कमी करणे, त्वरित उपलब्धता, आर्थिक हितसंबंध वाढवणे आणि सुरक्षितता वाढवणे या बहुआयामी दृष्टिकोनावर आधारित आहे. आपल्या सोन्याच्या वस्तूंच्या भौगोलिक स्थानांचं धोरणात्मकदृष्ट्या वैविध्य आणून, भारत केवळ या महत्त्वपूर्ण मालमत्तेचं संरक्षण आणि सुलभता मजबूत करत नाही तर आंतरराष्ट्रीय आर्थिक परिदृश्यात आपली स्थिती मजबूत करतो. यातून भारताला आपल्या सोन्याच्या साठ्याचा योग्य फायदा उठवण्यास, आर्थिक लवचिकता वाढवण्यास आणि शाश्वत वाढीची उद्दिष्टे सुलभ करण्यासाठी सक्षम करते.

परदेशात सोन्याचा साठा साठवून ठेवण्याची प्रथा आर्थिक स्थिरता राखण्यासाठी आधारशिला म्हणून काम करते. तसंच जागतिक आर्थिक मंचावर भारताला एक मजबूत स्थान देते.

हेही वाचा...