हैदराबाद : ‘उत्तर रामायण’ किंवा रामायणातील ‘उत्तरकांड’ हा महाकाव्याचा खरंच भाग आहे का? महर्षी वाल्मिकी यांनी खरंच ते लिहिलंय का? या क्षेत्रातील विद्वानांनी शतकानुशतके या प्रश्नावर संशोधन आणि वादविवाद केले आहेत. सीता आणि कुश आणि लव या दोन राजपुत्रांच्या त्यागाच्या भावनिक आकर्षक कथेमुळं या कांडाची लोकप्रियता वाढली आहे. तथापि, या कथांमध्ये आपला प्रश्न सोडवण्यास मदत करणारे संकेत दडले आहेत का? चला या वादग्रस्त विषयाची पुन्हा एकदा तपासणी करुया.
वासुदासा स्वामी यांच्या 'मंदारामू'तील युक्तिवाद
रामायणावरील ‘मंदारामू’ मध्ये (एक कल्पवृक्ष, किंवा सर्व काही देणारे झाड) वासुदासा स्वामी असं ठामपणे सांगतात की, उत्तरकांड हा रामायणाचा एक अस्सल भाग आहे, आणि त्याचे 10 तर्क ते मांडतात. त्यातील खालील सर्वात मजबूत असे तीन तर्क असल्याचं दिसून येतं.
पवित्र गायत्री मंत्रात २४ अक्षरे आहेत. ऋषींनी 24,000 श्लोकांसह रामायण ग्रंथ लिहिला, मंत्राचे प्रत्येक सलग अक्षर हजार श्लोकांच्या प्रत्येक संचाचे प्रारंभिक अक्षर म्हणून वापरण्यात आले. जर रामायणातून उत्तरकांड काढून टाकलं तर रामायणातील 24,000 श्लोक भरत नाहीत.
श्लोक 1.1.91 (बाल कांड) मध्ये नारद ऋषींनी रामराज्याचं वर्णन केलं आहे की "न पुत्रमरणां किंसिड द्राक्ष्यंति पुरुषाह" (वडीलांना त्यांच्या मुलाचा मृत्यू दिसत नाही) असं वैशिष्ट्य आहे. हे उत्तरकांडानं सिद्ध केलं आहे.
श्लोक १.३.३८ (बाल कांड) मध्ये "वैदेह्यश्च विसर्जनं" (सीतेचा त्याग) या वाक्याचा समावेश आहे, जो उत्तरकांडाच्या संबंधित भागाचे भाकीत करतो असं दिसतं. महाकाव्याच्याच इतर भागातील मजकूराचा पुरावा वापरून हे युक्तिवाद योग्य आहे का ते पडताळून पाहूयात.
गायत्री मंत्राचा संदर्भ
वादाचा विषय म्हणून असं समजू या की, वाल्मिकी ऋषींनी गायत्री मंत्रातील २४ अक्षरे लक्षात घेऊन महाकाव्याच्या २४,००० श्लोकांची रचना केली. त्याचा कुठेतरी खरेपणासाठी उल्लेख किंवा दावा करण्यास सक्षम ठरेल असंही असेल. तथापि, वाल्मिकी ऋषींनी असा परस्परसंबंध कधीही सांगितला नाही किंवा सूचित केला नाही. एकतर ना मजकूरात किंवा इतरत्रही कुठे तसं काही आढळत नाही.
याशिवाय, अनेक विद्वानांचं असं मत आहे की कालांतरानं रामायणाच्या मुख्य ग्रंथामध्ये असंख्य गोष्टी घुसडल्या गेल्या. त्या जर काढून टाकल्या तर रामायण 24,000 पेक्षा कमी श्लोकांचं होईल. त्यामुळे या महाकाव्यातील श्लोकांची संख्या आणि गायत्री मंत्रातील अक्षरे यांच्यातील कथित संबंध नसल्याचं स्पष्ट होतं.
रामराज्याचे वर्णन
बालकांडाच्या श्लोक 1.1.90 ते 1.1.97 मध्ये नारद ऋषींनी वर्णन केल्याप्रमाणे रामराज्याचे संक्षिप्त वर्णन आहे. विशेषतः, श्लोक 1.1.91 नंतरचे वर्णन हे भविष्यकाळात आहे. असंच चित्रण श्लोक ६.१२८.९५ ते ६.१२८.१०६ मध्ये युद्धकांडाच्या शेवटी आढळतं. हा उतारा या वर्णनाची पुनरावृत्ती करण्यासाठी वेगळ्या कांडाची गरज नसल्याचं स्पष्ट करतो.
वासुदासा स्वामींनी असा युक्तिवाद केला की 1.1.91 मधील प्रतिपादन (वडिलांना त्यांच्या मुलांचा मृत्यू दिसणार नाही) उत्तरकांड सर्ग 73 ते 76 मधील एका ब्राह्मण मुलाच्या मृत्यूची कहाणीमध्ये येते.
श्लोक १.१.९१ असं प्रतिपादन करतो की, अशी घटना रामराज्यात कधीच घडत नाहीत. अशा मृत्यूची वास्तविक घटना, शंबुकाने वर्णव्यवस्थेच्या कथित उल्लंघनाचा शोध लावणे आणि "धर्म" पुन्हा स्थापित करून मृत मुलाचे पुनरुत्थान हे त्यांच्या उत्तरांपेक्षा अधिक प्रश्न उपस्थित करतात. वाल्मिकी ऋषींनी मूळ महाकाव्य रचल्यानंतर शतकानुशतके घडलेल्या बदलत्या सामाजिक नीतिनियमांना सर्जनशील प्रतिसाद म्हणून हा भाग घुसडण्यात आलाय, असंच दिसतं.
सीतेच्या संन्यासाचा उल्लेख करण्याची अवास्तवता
श्लोक १.३.१० ते १.३.३८ मध्ये नारद ऋषींनी १.१.१९ ते १.१.८९ श्लोकात संक्षिप्त संक्षेप रामायण दिसते. त्याचे श्रेय ब्रह्मदेवाला दिले जाते. लेखनात अशा प्रकारची पुनरुक्ती चांगली गुणवत्ता मानली जाते, परंतु लिखित साहित्यकृतीमध्ये ती निकृष्ट किंवा दोषपूर्ण मानली जाते. वाल्मिकी ऋषींनी आदर्शाच्या विपरीत अशा मूलभूत चुका केल्या असं म्हणणं म्हणजे त्यांच्या काव्य प्रतिभेचा अपमान आहे.
दुसरी गोष्ट म्हणजे, रामायणातून संबंधित श्लोक 1.3.10-1.3.38 काढून टाकल्याने मूळ कथेत काही विस्कळीतपणा येत नाही! त्यामुळे नंतर काही गोष्टी रामायणात घुसडल्या असाव्यात या गृहितकाला महत्त्वपूर्ण बळकटी देते.
तिसरी गोष्ट म्हणजे, "वैदेह्यश्च विसर्जनः" या वाक्यांशाला नारद ऋषींच्या संक्षिप्त रामायणात कुठेच जागा नाही. परंतु भगवान ब्रह्मदेवाच्या कितीतरी लहान पुनरावृत्तीमध्ये याचा उल्लेख आढळतो. शिवाय, उल्लेखनिय गोष्ट म्हणजे उत्तरकांडातील इतर कोणत्याही कथेचा उल्लेख यामध्ये आढळत नाही. वरील गोष्टी सर्व स्पष्टपणे दर्शवितात की श्लोक 1.3.10-1.3.38 हे नंतर घुसडलेले होते, ज्यातून फक्त उत्तरकांडाला वैधता मिळत होती.
विचार करण्यासारखे इतर काही मुद्दे
वासुदासा स्वामींच्या युक्तिवादांच्या व्यतिरिक्त, इतर अनेक मुद्दे आढळतात जे सूचित करतात की उत्तरकांड हा ऋषी वाल्मिकींच्या महाकाव्याच्या मूळ लिखाणाचा भाग नव्हता. ऋषी नारदांनी कथन केलेल्या संक्षिप्त रामायणानंतर, श्लोक १.४.१ (बाल कांड) म्हणतो की रामाची कथा, ज्याने आपले राज्य परत मिळवले ("प्राप्तराजस्य रामस्य"), अशा प्रकारे सुंदर आणि शक्तिशाली संदेशासह वर्णन केले गेले. त्याचप्रमाणे, श्लोक १.४.७ सांगतो की वाल्मिकी ऋषींनी या महाकाव्याला तीन नावे दिली: “रामायण” (रामाचा मार्ग), “सीतायशचरितं महत्” (सीतेची महान कथा) आणि “पौलस्त्य वध” (रावतेचा वध) .
जर पूर्ण कांड - तोही उत्तराकांडाइतका मोठा आणि विषम - युद्धकांडानंतर झाला असता, वाल्मिकी ऋषींनी महाकाव्याच्या शीर्षकांपैकी एक म्हणून रावणाचा वध निवडला नसता. ही शीर्षके एकमेकांशी विसंगत होतील जोपर्यंत कथानकाचा शेवट रामाच्या राज्याभिषेकाने होत नाही.
रामायणात किती कांड आहेत?
श्लोक १.४.२ (बाल कांड) स्पष्टपणे सांगतात की वाल्मिकी ऋषींनी रामायणाची रचना ६ कांडांमध्ये केली (“षट कांडणी”). शिवाय, असे म्हटले आहे की सर्गांची संख्या सुमारे 500 आहे (“सर्ग शतान पंच”). यावरुनच, उत्तरकांडाला रामायणाचा अविभाज्य भाग मानणे वरील गोष्टींच्या विरोधात जाईल. कारण कांडांची संख्या 7 होईल, तर सर्गांची संख्या 650 च्या जवळ येईल.
वास्तव काय...
पूर्वीच्या काळातील कोणत्याही साहित्यकृतीमध्ये एक छोटासा विभाग असतो, शेवटी हा भाग येतो, त्याचं काम वाचण्याचे किंवा ते ऐकण्याचे फायदे सांगणे हे असते (फलश्रुती). बालकांडातील श्लोक 1.1.90 ते 1.1.97 मध्ये रामराज्याचे वर्णन केले आहे. त्यानंतर लगेच, आपण पाहतो की श्लोक १.१.९८ ते १.१.१०० मध्ये फलश्रुती आहे. त्या अनुषंगाने, युद्धकांडातील श्लोक ६.१२८.९५ ते ६.१२८.१०६ मध्ये रामराज्याचे वर्णन केले आहे, जे १०,००० वर्षे टिकले (“दश वर्ष सहस्राणी रामोज्य रामाराज्य). त्याचे अनुकरण करून, श्लोक ६.१२८.१०७ ते ६.१२८.१२५ मध्ये फलश्रुतीची सविस्तर मांडणी केली आहे. वाल्मिकी ऋषींनी रामायण हे ७ कांडांचे महाकाव्य म्हणून कल्पिले असते, तर त्यांनी कधीच रामराज्याचे वर्णन दिले नसते (भविष्यकाळात), 6व्या कांडकांडाच्या शेवटी एक विस्तृत फलश्रुती, जे युध्द आहे.
एका दूताला मारणे
उत्तरकांड १३.३९ सांगते की संतप्त झालेल्या रावणाने त्याचा चुलत भाऊ कुबेराने पाठवलेल्या राजदूताची हत्या केली (“दूतां खडगेन जगनिवान”). हा प्रसंग परत आला जेव्हा रावण देवतांबरोबर त्याचे प्रारंभिक युद्ध करत होता. कालक्रमानुसार, सुंदर कांड सर्ग 52 मध्ये, विभीषणाने रावणाच्या हनुमानाला मारण्याच्या आदेशाविरुद्ध सल्ला दिला. श्लोक ५.५२.१५ मध्ये, तो म्हणतो की कोणीही दूत मारल्याचे ऐकले नव्हते (“वधः तू दूतस्य न नः श्रुतो अपि”). युद्धाच्या अगदी उंबरठ्यावर ही घटना घडली, त्याच्या अवघ्या एक महिन्यापूर्वी.
वरील दोन कथा एकमेकांना थेट छेद देणाऱ्या आहेत. कुबेराच्या दूताची कालक्रमानुसार पूर्वीची घटना खरोखरच घडली असती, तर विभीषणाला ते नक्कीच कळले असते. जेव्हा रावणाने हनुमानाला मारण्याची आज्ञा दिली तेव्हा ते ऐकले नव्हते असा दावा त्यांनी केला नसता.
महाभारतातील रामायणाची कथा
महाभारत महाकाव्याच्या अरण्य पर्वामध्ये, मार्कण्डेय ऋषी रामायणाची कथा धर्मराजाला सर्ग 272 ते 289 मध्ये सांगतात. आपण पाहतो की कथेतील काही घटक वाल्मिकी रामायणातील संबंधित घटकांपेक्षा भिन्न आहेत. या कथेनुसार, रामायणाची कथा सर्ग २८९ मध्ये रामाच्या राज्याभिषेकाने संपते. यातून एक गोष्ट स्पष्टपणे दिसते की, उत्तरकांड हे महाभारत रचल्यानंतर रामायणात घुसडलेलं आहे.
लव आणि कुश यांच्याकडून रामायणाचे पठण
बालकांड श्लोक 1.4.27 ते 1.4.29 नुसार, अयोध्येच्या रस्त्यांवर रामाला दोन तपस्वी मुले लव आणि कुश भेटतात. राम त्यांना आपल्या राजवाड्यात बोलावून त्यांचा यथोचित सन्मान करतो. त्यानंतर लव आणि कुश रामाच्या दरबारात रामायणाचे पठण करतात. दुसरीकडे, उत्तर कांड सर्ग ९४ सांगतो की, राम करत असलेल्या अश्वमेध याग (घोडा बलिदान यज्ञ) च्या विधीमध्ये विश्रांती दरम्यान लव आणि कुशांनी रामायणाचे पठण केले. नैमिश्रण्यमधील गोमती नदीचा किनारा त्यामध्ये येतो. या सगळ्याचा विचार केल्यास वस्तुस्थितीमधील विरोधाभास दिसतो. त्यामुळे त्यापैकी फक्त एक गोष्ट वैध किंवा खरी असू शकते.
सीतेचा त्याग
उत्तरकांड श्लोक ४२.२९ नुसार, राम आणि सीता यांनी 10,000 वर्षे एकत्र राहून, शाही जीवनाचा उपभोग घेतला: “दशवर्ष सहस्राणी गतानी सुमहात्मनोः प्रप्तयग्नह्न”. त्यानंतर, सीता ऋषी आणि तपस्वींसोबत काही वेळ जंगलात घालवण्याची इच्छा व्यक्त करते. त्यानंतर, सर्ग 43 मध्ये, भद्राने रामाला अयोध्येतील कुजबुज सांगितली, की सीतेचा स्वीकार केल्याबद्दल त्यांना शंका वाटतेय. कारण तिला रावणाने एक वर्षासाठी त्याच्याजवळ ठेवले होते.
इथे असे दिसते की, अयोध्येतील नागरिक राज्याभिषेक झाल्यानंतर 10,000 वर्षे रामाने सीता स्वीकारण्यास सहमत होते. त्यानंतरच त्यांच्यामध्ये अस्वस्थता निर्माण झाली, असा युक्तिवाद करणे हास्यास्पद आहे. तेव्हा त्यांचा आक्षेप ऐकून रामाने सीतेचा त्याग केला असा युक्तिवाद करणे म्हणजे एकप्रकारे तिच्या चारित्र्याची हत्या होय. तार्किक युक्तिवाद केला तर हे असमर्थनीय आहे.
उत्तरकांडासंदर्भातील निष्कर्ष - वरील सर्व गोष्टी आपण जर पाहिल्या तर, आपण भक्कम पुराव्यानिशी असा निष्कर्ष काढू शकतो की उत्तरकांड हे महाकाव्य रामायणात त्याच्या निर्मितीच्या खूप कालावधीनंतर घुसडले गेले आहे. त्यात इतरही काही गोष्टींची भर घालण्यात आली होती. एवढंच नाही तर नंतर घुसडलेला भाग विश्वासार्ह वाटण्यासाठी या महाकाव्याच्या मुख्य मजकुरातही संबंधितांनी बदल केले होते. म्हणून, हे स्पष्टपणे म्हणता येईल की, उत्तरकांड हा रामायण या महाकाव्याचाच अविभाज्य भाग नाही.
(लेखक श्रीनिवास जोन्नालगड्डा (JS) हे ETV Bharat चे CEO आहेत. तंत्रज्ञानातील समाधान प्रदान करण्याचा त्यांचा 30 वर्षांहून अधिक अनुभव आहे. ते जागतिक व्यवसायांच्या विस्तृत स्पेक्ट्रमचे धोरण सल्लागार आहेत. JS डिजिटल परिवर्तनातील एक मान्यताप्राप्त तज्ञ आहेत आणि त्यांना भारतीय संस्कृती आणि तत्वज्ञानामध्ये अतिव रस आहे. ते विविध परिसंवादात पाहुणे वक्ते/पॅनेलिस्ट राहिले आहेत. त्यांनी अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय परिषदांमध्ये शोधनिबंध लिहून सादर केले आहेत. या लेखातील मते ही त्यांची वैयक्तिक मते आहेत.)
