बांगलादेश संकट : बांगलादेशातील उठावात मुक्तियुद्धातील भारतीय प्रतिके नष्ट होण्याची भीती - Bangladesh Crisis

Bangladesh Crisis - बांगलादेशातील विद्यमान परिस्थितीत तेथील युद्ध स्मृतिस्थळांचा सन्मान होईल का हा मोठा प्रश्न आहे. भारताच्या बांगलादेश मुक्ती युद्धातील स्मृतिचिन्हांना धोका असल्याचं जाणवत आहे. नवीन शासन देशाच्या युद्ध स्मारकांचा सन्मान करेल का? ही स्मारके शेख हसिना यांचे वडील आणि बांगलादेशचे संस्थापक शेख मुजीबुर रहमान यांनी दिलेल्या योगदानाचा दाखला देत सन्मानानं उभी आहेत. ईटीव्ही भारतचे नेटवर्क एडिटर बिलाल भट यांचा यासंदर्भातील विश्लेषणात्मक लेख.

हैदराबाद Bangladesh Crisis :बांगलादेशातील ढाका येथील लिबरेशन वॉर म्युझियममध्ये शेख मुजीबुर रहमान आणि भारताच्या पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्यासह मुक्तिसंग्रामातील छायाचित्रे आहेत. संग्रहालयाच्या वेबसाइटच्या मुख्यपृष्ठावर शेख मुजीबुर रहमान यांचं एक अवतरण आहे. ते असं, "महान गोष्टी महान त्यागातून साध्य होतात." मुक्तिसंग्रामातील भारत-बांगलादेश सौहार्दाच्या कथा पुढच्या पिढीला सांगता याव्यात याच उद्देशानं उभारलेलं हे संग्रहालय प्रमुख संस्थांपैकी एक आहे. विद्यार्थी आणि पर्यटक संग्रहालयाला भेट देतात आणि युद्धाच्या वेळी बांगला भाषिक लोकांवर पाकिस्तानी सैन्यानं केलेले अत्याचार दाखवणारा चित्रपट पाहतात. त्यावेळच्या पश्चिम पाकिस्तानच्या नियंत्रणाविरुद्धच्या बंडाला बळ देण्यासाठी या चित्रपटात भारताचा मैत्रीपूर्ण चेहराही दाखवण्यात आलाय. हा चित्रपट विशिष्ट राष्ट्रवादावर प्रकाश टाकतो ज्याने आपल्या संविधानात इस्लामचा धर्म म्हणून उल्लेख केला आहे. पश्चिम पाकिस्तानपासून बांगलादेशच्या स्वातंत्र्यासाठी भारताचा जबरदस्त पाठिंबा देखील यात दिसून येतो.

बांगलादेश लिबरेशन वॉर म्युझियमचा पुढचा भाग (ETV Bharat via Liberation War Museum)

मुक्ती संग्रामाच्या आठवणी -या संग्रहालयातील सेल्युलॉइड प्रदर्शनातून भावी पिढीला भारताची त्यांच्या स्वातंत्र्यलढ्यातील सहभागाची पुरेशी कल्पना येईल. पश्चिम पाकिस्तानी सैन्याविरुद्ध मुजीबूर आणि त्यांच्या साथीदारांना भारताचा अढळ पाठिंबा दर्शवणारा 'लिबरेशन मूव्ही' ही एक आकर्षक कथा होती जी बांगलादेशी लोकांची भारताबद्दलची धारणा मजबूत करत राहिली. संग्रहालयाला भेट देणाऱ्यांसाठी चित्रपट चालवता येईल अशा संग्रहालयाची स्थापना करण्यामागची कल्पना लोकांच्या मनात मुक्ती संग्रामाच्या आठवणी कोरण्याचा होता. बांगलादेश मुक्ती संग्रामात लोकांनी काय बलिदान दिलं हे लक्षात ठेवणं हे या संस्थेची स्थापना करण्याचं एक कारण होतं. प्रामुख्याने युद्धादरम्यान काय घडलं आणि लोकांना अत्याचारांना कसं सामोरं जावं लागलं याची माहिती देण्यासाठी हे संग्रहालय स्थापन करण्यात आलं.

शेख मुजीबुर रहमान यांचे कोट दर्शविणारी संग्रहालयाच्या वेबसाइटचा स्क्रीनशॉट (ETV Bharat via Liberation War Museum)

निदर्शनात उलटसुलट परिणाम -बांगला राष्ट्रवाद जिवंत ठेवण्यासाठी हेरगिरी आणि पाकिस्तानी सैन्याच्या पाठिंब्याद्वारे बांगला भाषिक लोकांवर अत्याचार केल्याचा आरोप असलेल्या 'रझाकार' या संकल्पनेची पुनरावृत्ती आणि बळकटीकरण करण्याची कल्पना होती. राष्ट्रवादी कथनातील 'रझाकार' या शब्दाचा अतिवापर देशातील काही विरोधी सदस्यांना कमी लेखण्यासाठी नुकत्याच झालेल्या हसीना सरकारच्या विद्यार्थ्यांच्या निदर्शनात उलटसुलट परिणाम झाला. त्यांनी या अपमानास्पद शब्दाचे श्रेय रस्त्यावर उतरून आंदोलन करणाऱ्या विद्यार्थ्यांना दिले, जे मुक्तियुद्धातील भयपटांचे चित्रपट बघत मोठे झाले. ‘रझाकार’ या शब्दापासून ते आयुष्यभर सावध राहिले होते; त्यामुळे ते अपमानास्पद शब्द पचवू शकले नाहीत.

भारताच्या पंतप्रधान इंदिरा गांधी आणि शेख मुजीबुर रहमान यांनी ढाका येथे 2 मार्च 1972 रोजी मैत्री, सहकार्य आणि शांतता करारावर स्वाक्षरी केली. (ETV Bharat via Bangladesh High Commission)

स्मारक नष्ट होण्याची शक्यता -हसीना यांच्या हकालपट्टीनंतर अलीकडील निदर्शने आणि त्यानंतरच्या नेतृत्वातील बदलामुळे मुजीबूर यांच्या स्वातंत्र्याच्या लढ्याचा आणि बलिदानाचा सन्मान करणारे प्रत्येक स्मारक नष्ट होण्याची शक्यता आहे. सध्याच्या संदर्भात अस्तित्वाच्या संकटाचा सामना करत असलेला हसीनांचा पक्ष (अवामी लीग) हा राष्ट्राच्या निर्मितीमध्ये भारताच्या योगदानातील महत्त्वाचा स्थायी दुवा होता. त्यामुळे बांगलादेशच्या स्वातंत्र्यलढ्यातील भारताच्या सहभागाची चिन्हे धोक्यात आली आहेत. नोकऱ्यांच्या कोट्याच्या विरोधातून बाहेर पडलेल्या युवा नेतृत्वानं जुनी स्मृतिस्थळं नष्ट करण्याचा सपाटा लावला आहे. यातूनच आंदोलक बांगलादेशाच्या संस्थापकाचा पुतळा पाडतानाही दिसले. शेख यांच्या कुटुंबाचा एक भाग असलेल्या सर्व गोष्टींबद्दल निषेध करणाऱ्या तरुणांमध्ये असलेला द्वेष यातून दिसून येतो. हे कुटुंब ज्या पक्षाशी संबंधित आहे त्या पक्षाला भारताने नेहमीच पाठिंबा दिल्याचं दिसून येतं.

पाकिस्तानी लष्कराचे कमांडर (ईस्टर्न कमांड) लेफ्टनंट जनरल AAK नियाझी, भारतीय लष्कराचे जनरल ऑफिसर कमांडिंग इन चीफ, जनरल जगजीत सिंग अरोरा यांच्यासमवेत आत्मसमर्पणाच्या पत्रावर स्वाक्षरी करत आहेत. वरील भागात या दृष्याचा पुतळा (ETV Bharat via Liberation War Museum)

नवीन इतिहास रचण्याचा प्रयत्न -बांगलादेशातील सध्याची परिस्थिती पाहता आपल्या लक्षात येईल की जुन्या खुणा पुसून नवीन इतिहास रचण्याचा प्रयत्न होत आहे. तेथील हा प्रचंड बदल पाहिल्यावर त्याग करणाऱ्यांच्या मनात धस्स होतं. भारतीय दूरचित्रवाणी वाहिन्यांनी आंदोलकांवर जातीय दंगली भडकवल्याचा आरोप केला. त्यानंतर काही वर्ग देशाला एक रक्षक म्हणून पाहात असल्यानं भारताला तारणहार म्हणून आपलं स्थान पुन्हा प्रस्थापित करण्यासाठी मोठ्या आव्हानांचा सामना करावा लागतोय. त्यासाठी भारताच्या परराष्ट्र धोरणात बदल आवश्यक असू शकतो. विशेषत: अमेरिका आणि ब्रिटनने दरवाजे बंद केल्यानंतर हसीनांनी भारतात आश्रय घेतल्यानंतर ही जबाबदारी आणखीनच वाढते. हसीना यांच्या समर्थनासाठी भारत योग्य गोष्टी करत आहे का? नवीन अंतरिम सरकारसह, भारताला असे मार्ग तयार करावे लागतील ज्यामुळे दोन्ही देशातील अनेक दशकांपासूनचा मैत्रीपूर्ण संवादाचा मुक्त प्रवाह सुरू राहील.

पाकिस्तानी लष्कराचे कमांडर (ईस्टर्न कमांड) लेफ्टनंट जनरल एएके नियाझी, भारतीय लष्कराचे जनरल ऑफिसर कमांडिंग इन चीफ, जनरल जगजीत सिंग अरोरा यांच्यासमवेत आत्मसमर्पणाच्या पत्रावर स्वाक्षरी करताना. (ETV Bharat via Liberation War Museum)

मुक्तिसंग्रामाची प्रतीके -बांगलादेश वेगळा मार्ग स्वीकारण्याची दाट शक्यता आहे, जो भारतासाठी योग्य नसेल कारण चीनचा प्रभाव देशात वाढू शकतो. 1971 च्या युद्धाची गोष्ट मागे टाकून, निषेधानंतर नव्यानं काय लिहिलं गेलं आहे ते नवीन पिढी अधिक लक्षात ठेवेल. अलीकडील उठावाच्या परिणामी दृष्टीकोन बदलला आहे आणि नेतृत्वाच्या नवीन टप्प्याने त्याच्या पूर्ववर्तींची प्रतिष्ठा पूर्णपणे नष्ट केली आहे. हा एक प्रकारचा निषेध होता कुटुंबे (कोटा लाभार्थी) मुक्तीभैनी (मुक्ती झोडास म्हणून लोक त्यांना बांगलादेशात म्हणतात), ज्यांना त्यांच्या बलिदानाबद्दल आदर होता आणि भारताने पाठिंबा दिलेल्या राष्ट्रीय नायक म्हणून काम केलं. पश्चिम पाकिस्तानी सैन्याविरुद्धच्या लढाईत भारताने मुक्तीभैनींना पाठिंबा दिला. भारताचा दृष्टीकोन नाकारणे आणि मुक्तिसंग्रामाची प्रतीके पूर्णपणे नाकारणे ही त्यांच्या विरोधातील प्रतिकाराची व्याख्या ठरत आहे. मित्र आणि शत्रू, देशभक्त आणि शत्रू हे विशेषण म्हणजे मुक्तीभैनी आणि रझाकार. हसीनाचे 'रझाकार' देश चालवत आहेत आणि त्यांनी संपूर्ण परिस्थिती बदलून टाकली आहे. अवामी लीगसाठी हा धक्कादायक प्रकार होता कारण ते सावधपणे पकडले गेले होते आणि निषेध करणाऱ्या तरुणांसाठी अपमानास्पद भाषा वापरण्याच्या त्यांच्या चुकीच्या परिणामांचा अंदाज लावू शकत नव्हते. देशातील प्रत्येक गोष्टीवर आपले पूर्ण नियंत्रण आहे असे मानण्याच्या आत्मसंतुष्टतेची सरकार आणि पक्ष दोघांनीही मोठी किंमत मोजली. श्रीलंकेनंतर बांगलादेश हे आशियातील दुसरे राष्ट्र बनले, ज्यात सत्ताधारी पक्षाच्या कुटुंबाला देश सोडून पळून जावे लागले. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी अंतरिम सरकारचे मुख्य सल्लागार मुहम्मद युनूस यांच्याशी चर्चा केल्यानंतर बांगलादेशमध्ये परिस्थिती कशी निर्माण होते हे पाहणे मनोरंजक ठरेल, ज्यांनी देशातील अल्पसंख्याकांचे संरक्षण करण्याचे आश्वासन दिले होते.

हेही वाचा..