కృష్ణా జిల్లా నందిగామలో జన్మించిన అయ్యదేవర కాళేశ్వరరావు.. స్వాతంత్య్రోద్యమ తొలితరం తెలుగు నేతల్లో ప్రముఖులు. కాశీనాథుని నాగేశ్వరరావు, కొండా వెంకటప్పయ్య, పట్టాభి సీతారామయ్య సరసన నిలిచే అయ్యదేవర.. జాతీయోద్యమంలో కీలక భూమిక పోషించిన రాజగోపాలాచారి, బెజవాడ గోపాలరెడ్డి, టంగుటూరి ప్రకాశం పంతులుకు సమకాలికులు. 1906లో మద్రాస్‌లో న్యాయవిద్య పూర్తి చేసుకొని, విజయవాడలో న్యాయవాదిగా స్థిరపడ్డారు. జమిందారీ చట్టంపై ఉన్న విశేష పరిజ్ఞానంతో పలువురు జమీందారులకు న్యాయవాదిగా పనిచేశారు. గాంధీజీ పిలుపుతో న్యాయవాద వృత్తిని వదిలేసిన అయ్యదేవర.. స్వాతంత్య్ర ఉద్యమంలో పూర్తిగా మమేకమయ్యారు. ఉప్పు సత్యాగ్రహం, క్విట్‌ ఇండియా ఉద్యమం సహా అనే పోరాటాల్లో పాల్గొన్నారు. సంగ్రామ సమయంలో ఆరున్నరేళ్లు కారాగార శిక్ష అనుభవించారు.
అయ్యదేవరను వెంటపెట్టుకునే...
1921లో విజయవాడ వేదికగా జరిగిన అఖిల భారత కాంగ్రెస్ సభలకు గాంధీజీతో పాటు ఉద్దండులైన దేశ నాయకులంతా విచ్చేశారు. ఆ రోజుల్లో విద్యుత్ సౌకర్యం లేకపోవడంతో.. కాళేశ్వరరావు పిలుపు మేరకు ప్రజలు ఇళ్ల ముందు లాంతర్లు పెట్టి, నగరాన్ని వెలుగులీనేలా చేశారు. ఈ ఘటనతో కాళేశ్వరరావు పేరు మహాత్ముడి దృష్టికి వెళ్లింది. ఆ తర్వాత మూడుసార్లు బెజవాడకు వచ్చిన గాంధీజీ.. అయ్యదేవరను వెంటపెట్టుకుని తిరిగారు. స్వాతంత్య్ర సమరం కోసం పిత్రార్జితంగా వచ్చిన వంద ఎకరాలు ఖర్చు చేసిన ఆయన.. తెలంగాణలో రజాకార్ల బాధలు తట్టుకోలేక విజయవాడలో తాత్కాలిక నివాసం ఏర్పాటు చేసుకున్న వారికి అయ్యదేవర ఆర్థిక సాయం అందించారు.
అతిపెద్ద మార్కెట్‌కు కాళేశ్వరరావు పేరు
పురపాలక అధ్యక్షుడిగా, శాసనసభ్యుడిగా.. బెజవాడ నగరంపై అనేక రూపాల్లో తన ముద్ర వేశారు అయ్యదేవర. రామ్మోహన్‌ గ్రంథాలయం, దక్షిణ భారత హిందీ ప్రచార సభ భవనం, ఆంధ్రరత్న భవన్‌, వన్‌టౌన్‌ కూరగాయల మార్కెట్‌ ఏర్పాటు చేశారు. తాగునీరు, మురుగునీటి పారుదల వ్యవస్థ, రోడ్లు, విద్యుద్దీపాలు సహా మరెన్నో సౌకర్యాలు సమకూర్చారు. అనేక మందికి విద్యాదానం చేశారు. విజయవాడ అభివృద్ధికి ఆయన చేసిన సేవలకు గుర్తింపుగా.. నగరంలో అతిపెద్ద మార్కెట్‌కు కాళేశ్వరరావు పేరు పెట్టారు.
గాంధీ పిలుపుతో శాసనసభ అభ్యర్థిత్వాన్ని వదులుకున్నారు..
మున్సిపల్‌ ఛైర్మన్‌గా ఉన్నప్పుడే ఆయన జైలుకు వెళ్లారు. గాంధీజీ పిలుపుతో ఒకసారి శాసనసభ అభ్యర్థిత్వాన్ని వదులుకున్నారు. ఉమ్మడి మద్రాస్ రాష్ట్రంలో చీఫ్ విప్‌గా బాధ్యతలు నిర్వర్తించారు. రాజగోపాలాచారి ప్రధానమంత్రిగా మద్రాస్ ప్రభుత్వంలో ఏర్పడినప్పుడు.. ఆయనకు కార్యదర్శిగా వ్యవహరించారు. మద్యపాన నిషేధ చట్టం, హరిజన దేవాలయ ప్రవేశ చట్టాల రూపకల్పనకు దోహదం చేసి మన్ననలు పొందారు.
ఫలితాలకు ముందే మృతి..
స్వాతంత్య్రానంతరం 1955 శాసనసభ ఎన్నికల్లో కాంగ్రెస్ అభ్యర్థిగా విజయవాడ దక్షిణ నియోజకవర్గం నుంచి ఎన్నికైన అయ్యదేవర.. ఆంధ్రప్రదేశ్‌ తొలి శాసనసభకు సభాపతిగా ఎన్నికై 1962 వరకు బాధ్యతలు నిర్వర్తించారు. తెలుగులోనే శాసనసభ వ్యవహారాలు సాగాలని, సభాపతి అనుమతి లేనిదే ఎవరూ ప్రకటనలు, ప్రసంగాలు చేయరాదని రూలింగ్ ఇచ్చారు. 1962లో విజయవాడ నుంచి మరోసారి పోటీ చేసిన ఆయన.. ఫలితాలు వెలువడకముందే తీవ్ర అస్వస్థతకు గురై కన్నుమూశారు. అయితే ఆ ఎన్నికల్లో భారీ ఆధిక్యంతో గెలుపొందారు.
వేదాంతం, చరిత్ర, రాజకీయ అంశాలపై రచనలు
అయ్యదేవర మంచి రచయిత. వేదాంతం, చరిత్ర, రాజకీయ అంశాలపై పలు రచనలు చేశారు. అమెరికా సంయుక్త రాష్ట్రాల చరిత్ర, ఫ్రెంచ్ విప్లవం, తురుష్క ప్రజాస్వామికం, చీనా జాతీయోద్యమం, ఈజిప్టు చరిత్ర గ్రంథాలను రాశారు. "నా జీవితం - నవ్యాంధ్రం" పేరిట ఆత్మకథను అందించారు. తెలుగువారు మరువలేని గొప్ప నేతగా వినతికెక్కిన అయ్యదేవర.. బహుముఖ ప్రజ్ఞాశాలిగా, స్వాతంత్య్ర సమరయోధుడిగా, హరిజనోద్యమకర్తగా, విశాలాంధ్ర మహాసభ స్థాపకుడిగా ఆంధ్రులకు స్ఫూర్తిప్రదాత.
ఇదీ చూడండి: గాంధీ 150: కట్నీలో బాపూ జ్ఞాపకాలు పదిలం
