हैदराबाद - साहित्य विश्वच नाही तर समाजातही आपली एक वेगळी ओळख निर्माण करणारे अनिल अवचट यांचे कार्य फक्त सामाजिक क्षेत्रापुरतेच मर्यादित नाही. रोजच्या जगण्यात नावीन्य शोधणे हा त्यांचा हातखंडा. या अशा हरहुन्नरी लेखक, पत्रकार डॉ. अनिल अवचट यांचे आज गुरूवारी निधन झाले. त्यांच्या निधनाने अवघा महाराष्ट्र हळहळला. यानिमित्ताने 'ईटीव्ही भारत' कडून वाहिलेली श्रध्दांजली...
अनिल अवचट यांचा जन्म पुण्यातील ओतूरमध्ये झाला. त्यांनी एम.बी.बी.एस ची पदवीही पुण्यातील बी. जे. मेडिकल कॉलेजमधून घेतली. आपल्या महाविद्यालयीन जीवनातही त्यांनी अनेक चळवळींमध्ये भाग घेतला. अवचट यांनी भटक्या जमाती, वेश्या आणि अनेक सामाजिक प्रश्नांवर भरपूर लिखाण केलं आहे. अनिल अवचट यांचे बहुआयामी व्यक्तिमत्त्व त्यांनी केलेल्या विविध प्रकारच्या कामांमधून दिसून येतं.
साधी आणि वास्तववादी लेखनशैली
अनिल अवचट हे वास्तववादी लेखनशैलीमुळे अधिक लोकप्रिय झाले. विशेष म्हणजे त्यांची शैली साधी, सरळ आणि अलंकृत होती. अवचट हे उत्तम लेखक होते. पण त्याचा गाभा सामाजिक कार्यकर्त्यांचा होता. त्यामुळेच त्यांनी मुक्तांगण संस्थेची स्थापना केली होती. मुक्तांगणचे संस्थापक आणि व्यवस्थापक म्हणून जबाबदारी सांभाळली. व्यसनाधीनता, त्याची पूर्वस्थिती आणि परिणाम आणि व्यक्तीची अगतिकता या विषय पुस्तकांच्या केंद्रस्थानी असे. त्यांनी आपले पहिले पुस्तक ‘पूर्णिया’ हे प्रसिद्ध केलं होतं, तेव्हापासून त्यांनी अनेक सामाजिक प्रश्नांवर लिखाण केलं. त्यांची ३८ हून अधिक पुस्तके प्रकाशित झाली. 'शिकविले ज्ञानी', 'आपाले', 'जीवभावाचे', 'सृष्टीत हे उल्लेखनीय काम ही पुस्तके लिहीली. आणि काही इंग्रजी आणि हिंदीत अनुवादही केले आहेत. त्यातही वैद्यकीय व्यवसाय आणि पुनर्वसन प्रयत्न या दोन्हींमध्ये चर्चा आणि मुलाखती केल्या आहेत.
मुक्तांगणचा जन्म
समान ध्येय आणि विचारानी प्रेरित झालेली दोन लोक एकत्र येऊन इतिहास घडवतात. असेच काहीसे अवचट दांपत्याच्या बाबतीत झाले. व्यसनाधीनांचे पुनर्वसन झाल्यापासून त्यांना आरोग्य सुविधेत डावलले जायेच हे त्यांच्या लक्षात आले. यातूनच मुक्तांगणचा जन्म झाला. अनिल अवचटांची पत्नीशी झालेली भेटही हीसुध्दा अत्यंत रंजक कहाणी आहे. ते त्यांनी अनेक मुलाखतीतूनही सांगितलेली आहे. सुनंदा (पूर्वाश्रमीची अनिता) डॉक्टरकीचा अभ्यास करत होती. ठाण्यातून आलेल्या आणि व्यसनावर स्पेशलायझेशन करण्यासाठी आल्या होत्या. अनिता सोहोनी यांनी ठाण्यातील मेंटल हॉस्पिटलमध्ये काम केले होते. तेथे त्यांची भेट झाली.
मुक्तांगण व्यसनमुक्ती केंद्र –
डॉ. अनिल अवचटांच्या लिखाणाप्रमाणेच त्यांचे सामाजिक कार्यही बहुआयामी राहिले. डॉ. अनिल अवचट यांनी 29 ऑगस्ट 1986 रोजी मुक्तांगण पुनर्वसन केंद्राची स्थापना केली. या संस्थेने अंमली पदार्थ आणि अल्कोहोल-व्यसनमुक्तीच्या क्षेत्रात सर्वोत्तम काम केले आहे. त्यांनी आपल्या पत्नी डॉ. अवचट यांच्या सहकार्याने व्यसनमुक्तीची शोधलेली अनोखी पद्धती ही जगभरांतील अनेक व्यसनमुक्ती केंद्रांमध्ये वापरली जाते. मुक्तांगण परिवारातर्फे दरवर्षी डॉ. अनिता अवचट स्मृती संघर्ष सन्मान पुरस्कार दिला जातो. हा पुरस्कार पारोमिता गोस्वामी, गिरीश लाड, आबा महाजन, पुण्याचे पार्किन्सन मित्रमंडळ, चित्रपट दिग्दर्शक श्री. नागराज मंजुळे, प्रमोद उदार यांना देण्यात आला आहे.
पत्रकारिता-
डॉ. अनिल अवचट हे स्वतः पत्रकार होते. त्यांचा पत्रकारितेतील व्यावसायिकतेला विरोध होता. त्यांनी पत्रकारितेतून नेहमीच गरिबी, अन्याय व भ्रष्टाचाराचे बळी हे विषय मांडले. डॉ. अनिल अवचट यांनी मजूर, दलित, भटक्या जमाती, वेश्या यांच्या प्रश्नांविषयी विपुल लिखाण केलं.
या पुरस्कारांचे ठरले मानकरी
- राष्ट्रीय पुरस्कार जीवनगौरव पुरस्कार
- महाराष्ट्र राज्य साहित्य पुरस्कार 2017
- फर्ग्युसन गौरव पुरस्कार 2017
- महाराष्ट्र शासनार्फे अवचटांची तीन पुस्तके "सर्वोत्कृष्ट पुस्तके" म्हणून सन्मानित
- अमेरिकेतील आयोवा येथे झालेल्या आंतरराष्ट्रीय लेखक परिषदेत लेखनाचा गौरव
- प्रथम बालसाहित्य पुरस्कार
- मुक्तांगण व्यसनमुक्ती केंद्राला पुल कृतज्ञता पुरस्कार .
- यूएसए कडून साहित्य जीवन गौरव पुरस्कार
हेही वाचा - Anil Avchat Passed Away : सुप्रसिद्ध लेखक डॉ.अनिल अवचट यांचे निधन; विविध मान्यवरांनी वाहिली श्रद्धांजली
