अमेरिकेची पुन्हा तिबेटवर नजर, चीनच्या वर्चस्वाला आव्हान देण्यासाठी नव्यानं कार्यरत - USA focus on Tibet

USA focus on Tibet - सुरुवातीपासूनच अमेरिका ही चीन आणि तिबेटमधील संघर्षात तिबेटच्या बाजूनं राहिली आहे. मात्र मध्यंतरीच्या काळात अमेरिकेनं व्यापारसंबंधाच्या दृष्टीनं चीनशी जुळवून घेतलं होतं. आता पुन्हा दलाई लामा यांच्या भेटीला अमेरिकेचं शिष्टमंडळ भारतात येऊन गेलं. त्यामुळे अमेरिका तिबेटच्या बाजूने पुन्हा उभी राहिल्याचं दिसून येतय. यासंदर्भात माजी राजदूत जितेंद्र कुमार त्रिपाठी यांचा लेख.

हैदराबाद USA focus on Tibet -हाऊस फॉरेन अफेअर्स कमिटीचे रिपब्लिकन चेअर मायकेल मॅकॉल यांच्या नेतृत्वाखाली यूएस काँग्रेसचे सात सदस्यीय द्विपक्षीय काँग्रेस शिष्टमंडळ धर्मशाला येथे 14 व्या दलाई लामा यांना भेटण्यासाठी या आठवड्याच्या सुरुवातीला भारतात आलं होतं. यातील सदस्यांपैकी एक अमेरिकन काँग्रेस नेत्या आणि काँग्रेसच्या माजी प्रवक्त्या नॅन्सी पालोसी होत्या. 19 जून रोजी, शिष्टमंडळाने दलाई लामांना भेटण्यापूर्वी निर्वासित तिबेटी संसद सदस्य आणि निर्वासित तिबेट सरकारची भेट घेतली. 12 जून रोजी यूएसएच्या दोन्ही सभागृहांनी "तिबेट-चुना विवाद कायदा" या नावानेही ओळखल्या जाणाऱ्या "रिझोल्यूशन टू द तिबेट-चुना ऍक्ट" या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या या भेटीमुळे त्यांनी चीनचा रोष ओढवून घेतला. चीनच्या बेकायदेशीर ताब्याविरुद्ध तिबेटच्या लोकांच्या लढ्यात अमेरिका त्यांच्या बाजूनं उभी आहे, असं या कायद्यात स्पष्टपणे नमूद करण्यात आलं आहे. रिझोल्व्ह तिबेट कायदा तिबेटी लोकांची बहुआयामी सामाजिक-सांस्कृतिक ओळख स्थापित करण्याचा प्रयत्न करतो. विशेषत: त्यांची "वेगळी ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, धार्मिक आणि भाषिक ओळख" आणि तिबेटबद्दल चिनी चुकीच्या माहितीचा प्रतिकार करण्यासाठी निधी वापरण्यास अधिकृत मान्यता देतो. "तिबेट, तिबेटी लोक आणि तिबेटी संस्था, दलाई लामा यांच्या इतिहासाविषयीच्या चुकीच्या माहितीसह ती खोडून काढणे."

दलाई लामा यांच्या भेटीवर चीनची प्रतिक्रिया अपेक्षितच होती. ग्लोबल टाइम्सने 20 जून रोजी चिनी सरकारचं मुखपत्र प्रकाशित केलेल्या संपादकीय पानावरील लेखामध्ये पेलोसी मूळ अमेरिकन लोकांचा दुःखद अनुभव विसरल्याचा आणि त्याऐवजी झिझांग (तिबेट) बद्दल बेजबाबदार टीका करण्यात अग्रेसर असल्याचा आरोप केला. यातून "रिझोल्व्ह तिबेट कायदा" याचा उल्लेख "एक कचरापेटीत टाकण्याजोगा कागद आणि निव्वळ स्व-रम्य कामगिरी" असा केला आहे. दलाई लामा यांना "आंतरराष्ट्रीय समुदायाद्वारे अधिकाधिक तिरस्कारित केलेले अलिप्ततावादी" असं संबोधून त्यांच्याविषयी मत मांडलं त्यानुसार "अमेरिकेतील राजकारण्यांना वाटतं की दलाई कार्डाचं राजकीय भांडवल करुन आपण चीनसाठी अडथळे निर्माण करू शकतो." दलाई लामा हे ‘निव्वळ धार्मिक व्यक्ती नाहीत’ असा आरोपही चीनने केला आहे.

कम्युनिस्ट चीननं 1950 मध्ये तिबेटवर आक्रमण करून तो विलीन केल्यानंतर, या प्रदेशाचे सिनिकीकरण करण्याची प्रक्रिया सुरू झाली. अधिकाधिक हान लोकांना तेथे स्थायिक करून या प्रदेशाची लोकसंख्या बदलून, चीनने तिबेटी अस्मितेचे प्रबळ हान अस्मितेमध्ये सक्तीने आत्मसात करण्यास सुरुवात केली. असं ठामपणे मानलं जातं की, लाखो तिबेटी मुले लहान वयातच त्यांच्या पालकांपासून विभक्त झाली होती आणि त्यांना कम्युनिस्ट विचारसरणीत ब्रेनवॉश करण्यासाठी बोर्डिंग स्कूलमध्ये पाठवण्यात आलं होतं. त्यांना मंडारीन, कम्युनिझम शिकवलं गेलं आणि पारंपारिक तिबेटी संस्कृतीपासून कटाक्षानं दूर ठेवलं गेलं. 1995 मध्ये दलाई लामा यांनी 11वे पंचेन लामा म्हणून निश्चित केलेला सहा वर्षांचा मुलगा गधुन घोकी न्यमा हे एक उदाहरण आहे (तिबेटी परंपरेत, प्रत्येक दलाई लामा पुढील पंचेन लामांना ओळखतात, दलाई लामांनंतरची दुसरी सर्वोच्च आध्यात्मिक व्यक्ती, आणि उलट). यासंबंधितीची निश्चिती झाल्यावर दोन दिवसांतच चिनी सैन्याने या मुलाचं अपहरण केलं आणि त्याचा ठावठिकाणा आजपर्यंत कुणालाच कळू शकलेला नाही. चीनने तत्काळ सियान केन नोर्बू यांची ११वे पंचेन लामा म्हणून नियुक्ती केली ज्यांना दलाई लामा यांनी मान्यता दिली नव्हती. सध्याचे पंचेन लामा हे चिनी वंशज आहेत.

चीनला तिबेटच्या खनिजांमध्ये रस आहे, कारण हे पठार कोळसा, तांबे, क्रोमियम, लिथियम, झिंक, शिसे, बोरॉनच्या विपुल साठ्यावर वसलेलं आहे आणि जलविद्युत तसंच खनिज पाण्याचा प्रमुख स्रोत आहे. अविवेकी खाणकाम आणि औद्योगीकरणामुळे स्थानिक लोकसंख्येच्या त्रासाला गंभीर पर्यावरणीय धोका निर्माण झाला आहे. तरीही चीन या प्रदेशातील पायाभूत सुविधांचा झपाट्याने विकास करत आहे. तिबेटच्या विपुल जलस्रोतांच्या माध्यमातून चीनलाही आपल्या शेजाऱ्यांना नद्यांवर नियंत्रण मिळवून द्यायचं आहे.

तिबेटमधील अमेरिकेचं स्वारस्य नवीन नाही, परंतु काही वेळा, ते कमी होत चाललं होतं. 1950 ते 1971 पर्यंत, यूएसएचं धोरण साम्यवादी चीनला सर्व शक्य मार्गांनी अस्वस्थ करण्याचं होतं आणि तिबेटचा मुद्दा या प्रयत्नात एक प्रभावी साधन ठरला. तथापि, सत्तरच्या दशकात दोन्ही देश एकमेकांशी जमवून घेऊ लागले. चीनच्या आधुनिकीकरणानं अमेरिकेसाठी नवीन व्यापार संधी निर्माण झाल्या. यामुळे तिबेटची समस्या जवळपास तीस वर्षे मागे पडली. पण 21 व्या शतकात अमेरिकेनं पंचवीस वर्षांपेक्षा कमी कालावधीत तिबेटवर तीन ठराव पारित केले. पहिला, तिबेट धोरण कायदा, 2002, चीन सरकारकडून तिबेटी लोकांवरील वाईट वागणुकीचा ध्वजांकित केला गेला. परंतु तिबेट हा चीनमधील स्वायत्त प्रदेश असल्याचं मान्य केलं. तिसरा, रिझॉल्व्ह तिबेट कायदा, नुकताच दोन्ही सभागृहांनी संमत केला. पण तरीही राष्ट्रपतींच्या मंजुरीची प्रतीक्षा आहे, त्यात अधिक महत्त्वाचा आणि मोठा कार्यात्मक भाग आहे. त्यानुसार, "तिबेटसंदर्भातील चीन पसरवत असलेली चुकीची माहिती, तिबेट, तिबेटी लोक आणि दलाई लामा यांच्यासह तिबेटी संस्थांबद्दलच्या चुकीच्या माहितीसह, चीनला त्याच्याशी किंवा त्यांच्या प्रतिनिधींशी अर्थपूर्ण थेट संवाद साधण्याचं आवाहन करण्यासाठी निधी वापरण्यास कोणत्याही पूर्वअटींशिवाय अमेरिका परवानगी देते". मतभेदांवर तोडगा काढण्यासाठी ही तरतूद करण्यात आली आहे. तसंच "तिबेटी लोकांचं संरक्षण करण्यासाठी नागरी आणि राजकीय हक्कांवरील आंतरराष्ट्रीय करार आणि आर्थिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक हक्कांवरील आंतरराष्ट्रीय करार", हा करारही करण्यात आला आहे. या दोन करारांतून, "वेगळ्या ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, धार्मिक आणि भाषिक अस्मितेची नोंद घेण्यात येते”. येथे हे लक्षात घेण्यासारखं आहे की, हे अमेरिकेतील डेमोक्रॅट्सच्या मुख्य धोरणांशी संबंधित आहे. चीनचा प्रचंड विरोध असतानाही 1989 मध्ये दलाई लामा यांना नोबेल शांतता पारितोषिक प्रदान करण्यात आलं होतं. ते या वर्षी ऑगस्टमध्ये शस्त्रक्रियेसाठी अमेरिकेला भेट देणार आहेत. जेथे ते अमेरिकन प्रशासनातील वरिष्ठ अधिकाऱ्यांना आणि कदाचित राष्ट्राध्यक्ष बायडेन यांनाही भेटण्याची शक्यता आहे.

अमेरिकेच्या शिष्टमंडळानं पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांचीही भेट घेतली आणि द्विपक्षीय संबंधांचं महत्त्व अधोरेखित केलं. भारताचा विचार केला तर, आपण 1950 पासून तिबेटला चीनचा एक भाग म्हणून मान्यता दिली आहे. परंतु या क्षेत्रासाठी अधिक स्वायत्तता असली पाहिजे असं मत नोंदवलेलं आहे. दुसरीकडे, चीन नेहमीच अरुणाचल प्रदेश हा आपला प्रदेश म्हणून दावा करत आला आहे. चीन नेहमीच या प्रदेशात भारतीय नेतृत्वाच्या कोणत्याही भेटीचा निषेध करतो आणि राज्यातील रहिवाशांच्या पासपोर्टवर चीनी व्हिसा जोडण्यास नकार देतो.

सध्याच्या परिस्थितीत जिथे चीन दक्षिण चीन समुद्रात सक्रिय झालेला आहे आणि युक्रेन तसंच इस्रायलवर पाश्चिमात्य देशांसोबत तणाव आहे, तिबेटमध्ये ते कोणतेही कठोर पाऊल उचलणार नाहीत. परंतु, वेळोवेळी हा मुद्दा जिवंत ठेवला जाईल. अमेरिकेत जोपर्यंत किमान डेमोक्रॅट्सचं सरकार आहे, तोपर्यंत तिबेटला अमेरिकेचा पाठिंबा मिळतच राहणार हे निश्चित आहे.

हे वाचलंत का...