हैदराबाद : इंद्रधनुष्य ही निसर्गातील सर्वात मोहक घटनांपैकी एक आहे, जी अनेकदा त्यांच्या तेजस्वी रंगछटांनी आणि आकर्षक सुंदरतेनं आपल्याला थक्क करते. पण तुम्ही कधी विचार केला आहे का की आपल्याला जवळजवळ नेहमीच इंद्रधनुष्याचा अर्धा भागच का दिसतो?, इंद्रधनुष्य आपल्याला पूर्ण का दिसत नाही? या लेखात, आपण या घटनेमागील काय विज्ञान आहे? चला जाणून घेऊया...
इंद्रधनुष्य म्हणजे काय?
आपल्याला सामान्यतः फक्त अर्धा इंद्रधनुष्य का दिसतो, हे जाणून घेण्यापूर्वी, इंद्रधनुष्य म्हणजे काय हे समजून घेणे महत्त्वाचं आहे. इंद्रधनुष्य ही वातावरणातील पाण्याच्या थेंबांमध्ये प्रकाशाचे परावर्तन, अपवर्तन आणि विखुरण्यामुळं होणारी एक हवामानशास्त्रीय घटना आहे. जेव्हा सूर्यप्रकाश पाण्याच्या थेंबावर पडतो, तेव्हा प्रकाश थेंबात प्रवेश करताना अपवर्तित होतो. नंतर हाच प्रकाश आतील पृष्ठभागावरून परावर्तित होतो आणि शेवटी थेंबातून बाहेर पडताना पुन्हा अपवर्तित होतो. सूर्यप्रकाशातील वेगवेगळं रंग (लाल, नारंगी, पिवळा, हिरवा, निळा, नील आणि जांभळा) वेगवेगळ्या प्रमाणात वाकतात, ज्यामुळे प्रकाश एका स्पेक्ट्रममध्ये पसरतो. परिणामी रंगांचा एक वर्तुळ तयार होतो, ज्याला आपण इंद्रधनुष्य म्हणतात.
इंद्रधनुष्याचा फक्त अर्धा भागच दिसतो?
इंद्रधनुष्य कायम पूर्ण वर्तुळारच असतो. मात्र, तो आपल्याला कधीस पूर्ण दिसत नाही. याचं खरं कारण सुर्य किरण आणि पाण्याच्या थेंबात दडलेलं आहे.
जमिनीवरील अडथळा
आपल्याला इंद्रधनुष्याचा फक्त अर्धा भागच का दिसतो, याचं सर्वात सामान्य कारण म्हणजे जमीन धणुष्याच्या वर्तुळात खालच्या भागात अडथळा आणते. जेव्हा प्रकाश पाण्याच्या थेंबांमध्ये अपवर्तित होतो आणि एका विशिष्ट कोनातून पडतो तेव्हा इंद्रधनुष्य तयार होतो. यामुळं प्रकाशाचे वर्तुळ तयार होतं, परंतु वर्तुळाचा खालचा भाग सामान्यतः जमिनीला स्पर्श करतो, ज्यामुळं दृश्यमानता मर्यादित होते. जेव्हा तुम्ही जमिनीवर उभे असता, तेव्हा इंद्रधनुष्याचा खालचा भाग पृथ्वीद्वारेच अवरोधित केला जातो. काही प्रकरणांमध्ये, विशेषतः जर तुम्ही उंचावर असाल किंवा डोंगर किंवा कड्यासारख्या क्षेत्रात असाल, तर तुम्हाला इंद्रधनुष्याचा अधिक भाग किंवा धणुष्याचंपूर्ण वर्तुळ दिसू शकतं.
पाहण्याचा कोन
तुम्ही ज्या कोनातून इंद्रधनुष्यला पाहता त्यावर आधारित इंद्रधनुष्य तुम्हाला दिसतो. इंद्रधनुष्य पाहण्यासाठी, सूर्य तुमच्या पाठीमागं असावा आणि पाऊस तुमच्या समोर असायला हवा. अशा परिस्थिती प्रकाश ४२ अंशाच्या कोनात अपवर्तित होत असल्यानं, इंद्रधनुष्याचा वरचा भाग तुम्हाला दिसतो.
वातावरणीय परिस्थिती
पावसाची उपस्थिती आणि सूर्यप्रकाशाचा विशिष्ट कोन देखील इंद्रधनुष्य दिसण्यामागं महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतो. कधीकधी आपण इंद्रधनुष्याचा फक्त काही भाग पाहू शकतो. हवामान परिस्थिती खराब असेल तर आपल्याला धनुष्याचा फक्त एक छोटासा भाग दिसू शकतो.
पूर्ण इंद्रधनुष्य केव्हा दिसतो?
पूर्ण इंद्रधनुष्य दिसणे काही अशक्य नाहीय. ही घटना जरी दुर्मिळ असली तरी, तुम्ही पूर्ण पूर्ण इंद्रधनुष्य पाहू शकता. त्यासाठी काही गोष्टी जुळायला हव्यात.
- उंची : जर तुम्ही उंच ठिकाणी असाल (जसं की डोंगरावर किंवा विमानात), तर तुम्हाला इंद्रधनुष्याचा संपूर्ण कमान दिसू शकतो. अशा परिस्थितीत, क्षितिज वर्तुळाच्या खालच्या अर्ध्या भागात अडथळा आणत नाही, ज्यामुळं संपूर्ण इंद्रधनुष्य आपण पाहू शकतो.
- धबधबे किंवा मोठे कारंजे : धबधबे किंवा मोठे कारंजे यासारख्या ठिकाणी देखील तुम्ही इंद्रधनुष्य पाहू शकता. कारण या ठिकाणी पाण्याचे थेंब हवेत पसरलेले असतात, अशावेळी सूर्यप्रकाश पाण्याच्या थेंबांवर काटकोनात पडला तर पूर्ण इंद्रधनुष्य दिसू शकतो.
- हवाई दृश्ये : विमानातील प्रवाशांना कधीकधी पाण्याच्या थेंबांच्या विस्तृत विस्तारामुळं आणि आकाशामुळं दृश्यामुळे पूर्ण इंद्रधनुष्याचं एक अद्वितीय दृश्य मिळतं. पावसाळ्यात हे अनेकदा घडतं.
इतर इंद्रधनुष्याच्या घटना
इंद्रधनुष्य रंगांचा एक सुंदर संच असला तरी, निसर्ग कधीकधी अधिक गुंतागुंतीचा आणि दुर्मिळ इंद्रधनुष्य तयार करू शकतो.
- दुहेरी इंद्रधनुष्य : जेव्हा पाण्याच्या थेंबात सूर्यप्रकाश दोनदा परावर्तित होतो, तेव्हा दुहेरी इंद्रधनुष्य दिसतो. बाह्य इंद्रधनुष्य मंद असतो आणि आतील इंद्रधनुष्याच्या तुलनेत त्याचे रंग उलटे असतात. यामुळं कधीकधी दोन अर्ध-इंद्रधनुष्य एकाच वेळी दिसू शकतात.
- अतिसंख्यात्मक इंद्रधनुष्य : हा फिकट, अतिरिक्त इंद्रधनुष्य असतो, जो मुख्य इंद्रधनुष्याच्या आत दिसतो आणि पाण्याच्या थेंबांमधून जाताना प्रकाशाच्या अडथळ्यामुळं निर्माण होतो.
- चंद्रधनुष्य : दिवसाच्या इंद्रधनुष्याप्रमाणेच, चंद्रधनुष्य जेव्हा चंद्राचा प्रकाश हवेतील पाण्याच्या थेंबांमधून अपवर्तित होतो तेव्हा निर्माण होतो. चंद्रप्रकाश सूर्यप्रकाशापेक्षा खूपच मंद असल्यानं, चंद्रधनुष्य बहुतेकदा कमी रंगीत दिसतात आणि तो पांढरा किंवा हलक्या रंगाचा दिसतो.
इंद्रधनुष्य हा निसर्गाच्या सर्वात सुंदर करिष्म्यांपैकी एक आहे. मात्र, त्याची अर्ध-कमान पाण्याच्या थेंबांसह प्रकाशाच्या परस्परसंवादामुळं निर्माण होते. इंद्रधनुष्य एक वर्तुळ असले तरी, आपल्याला सामान्यतः त्याचा अर्धा भागच दिसतो कारण जमीन कमानीच्या खालच्या अर्ध्या भागात अडथळा आणते. मात्र, जास्त उंचीवर, धबधबे, विमानातून तुम्ही पूर्ण इंद्रधनुष्याची झलक पाहू शकता. इंद्रधनुष्याच्या आपल्याला अर्धा दिसूनही त्याचे रंग आपल्याला मोहित करतात.
आजची माहिती तुम्हाला कशी वाटली नक्की आम्हाला कळवा. तसंच तुम्हाला अजून कोणत्या विषयाबाबत जाणून घ्याला आवडेल, तेही सांगा. अशाच नवनविन माहितीसाठी आमच्या चॅनेला फॉलो करायला विसरु नका.
