अमरावती- विदर्भात महत्त्वाच्या किल्ल्यांपैकी एक असणाऱ्या गाविलगड किल्ल्यावर जामा मशिदीसमोर फतेऊल्ला इमादशाह यांची भव्य कबर आहे. या ठिकाणी सोनं सापडत असल्याची आख्यायिका सांगितली जात असल्यानं ही कबर खोदून काहीअंशी खराब करण्यात आलीय. असं असलं तरी सातपुडा पर्वताच्या उंच टोकावर असणारी ही कबर अतिशय भव्य आणि सुबक कलाकृतीत उभारण्यात आलीय. इमादशाहीचा संस्थापक म्हणून फतेउल्ला इमादशहा याची ओळख आहे. दक्षिणेत इमादशाही, निजामशाही आणि आदिलशाही यांची 1490 मध्ये एकाच वेळी स्थापना झालीय. इमादशाही, निजामशाही आणि आदिलशाही यांच्या निर्मितीबाबत जो काही रंजक इतिहास आहे, त्याबाबत ईटीव्ही भारतचा हा स्पेशल रिपोर्ट.
1347 मध्ये दक्षिण भारतात स्वतंत्र राजवटीची स्थापना : दिल्लीचा सुलतान मोहम्मद तुगलक याची राजधानीत 1325 ते 1351 अशी जवळपास 26 वर्षं सत्ता होती. त्यावेळी विदर्भात गाविलगड किल्ल्यावर मोहम्मद तुगलक याचा जावई इमाद उल मुल्क हा राज्य करीत होता. मोहम्मद तुगलक यानं घेतलेल्या काही विचित्र निर्णयामुळं दक्षिण भारतात असलेल्या त्याच्या सैन्यानं त्याच्या विरोधात बंड पुकारत 1347 मध्ये इस्माईल मख नावाच्या 80 वर्ष वय असणाऱ्या व्यक्तीच्या नेतृत्वात कर्नाटकातील बिदर आणि गुलबर्गा येथे स्वतंत्र राजवट उभारली. इस्माईल मख हा म्हातारा असल्यामुळं त्यानं त्याच्या विश्वासातले आणि त्याच्याशी निष्ठावान असणारे सैन्यातील सेनापती हसन आणि गंगू या दोन भावांकडं राज्यकारभार सोपवला. हसन आणि गंगू हे दोघेही इराणमधील बहमन शहरातून आल्यामुळं त्यांनी आपल्या नव्या सत्तेला बहमनी सत्ता असं नाव दिलंय. या बहमनी सत्तेत प्रामुख्यानं हसन, गंगू, फिरोज शाह, हुमायू शहा असे 18 सुलतान झाल्याचा उल्लेख तारीख ए फेरिश्ता नावाच्या ग्रंथात सापडत असल्याची माहिती इतिहास अभ्यासक प्रा. डॉ. वैभव मस्के यांनी "ईटीव्ही भारत" शी बोलताना दिलीय.
महमूद गवान या पंतप्रधानानं सत्ता केली बळकट : हुमायू शाह या सुलतानाची हत्या झाल्यावर त्याचा लहान मुलगा महमूद तिसरा याला गादीवर बसवून त्याची आई खुमजाव हुमायु हिनं राज्यकारभार सांभाळला. याच काळात इराणच्या गवान प्रांतातून बहमनी साम्राज्यात महमूद गवान हा कर्तबगार व्यक्ती आला. त्याला बहमनी शासकांनी आपल्या राज्याचा पंतप्रधान केलं. मोठ्या पराक्रमानं मोहम्मद गवान यानं बहमनी सत्ता बळकट केली. दरम्यान, बहमनी साम्राज्याचा शासक तिसरा महमूद हा मोठा झाल्यावर दारूच्या आहारी गेला. आपली सत्ता मोहम्मद गवान बळकावून घेईल, असं त्याला वाटायचं. यामुळे त्यांनं मोहम्मद गवान याची 5 एप्रिल 1481 रोजी हत्या केलीय.
मोहम्मद गवान याच्यावर तीन सेनापतींची श्रद्धा : बहमनी सत्तेत पंतप्रधान असणाऱ्या मोहम्मद गवान याच्यावर श्रद्धा असणारे सत्तेतील तीन सेनापती होते. ज्यामध्ये बिजापूरचा युसूफ आदिलशाह, अहमदनगरचा मलिक अहमद निजामशाह आणि वऱ्हाडमध्ये गाविलगडच्या सुभ्याचा प्रमुख असणारा फतेउल्ला इमादशाह अशी त्यांची नावं होती. यापैकी फतेउल्ला इमादशाह हा हुशार आणि कर्तबगार होता. आपला राजा अनियंत्रित झाला, असं त्याच्या लक्षात आलं. मोहम्मद गवान याची विनाकारण झालेल्या हत्येनं तो प्रचंड नाराज होता. यामुळं फतेउल्ला इमादशाह यानं 1490 मध्ये इमादशाही या स्वतंत्र राज्याची निर्मिती केली. याच दरम्यान मलिक अहमद निजामशाह यानं अहमदनगरमध्ये निजामशाही स्थापन केली आणि युसूफ आदिलशाह यानं विजापूरमध्ये आदिलशाही स्थापन केलीय. बहमनी सत्तेतून तीन नव्या सत्ता उदयास आल्यावर काही काळानंतर बहमनी सत्तेचाच भाग असणाऱ्या गोळकोंडाची कुतूबशाही उदयास आलीय. पुढे बहमनी स्ततेनंतर आलेल्या बरिदशाहीचा आदीलशाहीनं घास घेतला, अशी माहिती देखील प्रा. डॉ. वैभव मस्के यांनी दिली.
1490 ते 1510 गाविलगडावर फतेऊल्ला इमाजशहाचं राज्य : बहमनी साम्राज्यातून बाहेर पडल्यावर फतेउल्ला इमादशाह यानं वऱ्हाडात गाविलगड किल्ल्यावर 1490 ते 1510 दरम्यान राज्य केलं. यावेळी त्यानं स्वतःच्या नावाची नाणी चलनात आणली. त्याच्या मृत्यूनंतर त्याचा मुलगा इस्माईल इमादशाह शासक झाला. त्यानंतर इस्माईल इमाजशाहाचा मुलगा दर्याय इमादशाह सत्तेत आलाय. या दर्याय इमादशाह यानं दर्यापूर शहराची निर्मिती केली. पुढे बुऱ्हान इमाजशाह हा अल्पवयीन मुलगा गादीवर आला. त्याची सत्ता तुफाल खान नावाच्या सेनापतीनं हिसकावून घेतली. तुफाल खानाचा शेवट हा अहमदनगरच्या निजामशाहानं 1574 ला केला आणि इमादशाही राजवटीचा अस्त झाला. इमादशाहीचा संस्थापक फतेउल्ला इमादशाह याची 1510 ते 1520 दरम्यान बांधण्यात आलेली कबर मात्र आज गाविलगडावर इमादशाही राजवटीची साक्ष देते. वास्तुशास्त्राच्या दृष्टीनं ही कबर अतिशय अप्रतिम आहे. सोनं सापडेल म्हणून लोकांनी ती कबर खोदली. अप्रतिम अशी ही वास्तू आज जपण्याची गरज आहे, असं प्रा. डॉ. वैभव मस्के म्हणतात.
गाविलगडावर जामा मशीद : बहमनी सुलतान अहमद शहावली यानं गाविलगडावर जामा मशीद बांधली. 14 खांब, 14 मिनार आणि 21 घुमट असणारी जामा मशीद आजदेखील गाविलगडावर आहे. जामा मशिदीचा एकविसाव्या घुमटावर कुराणातील आठवं आणि दहावं आयत कोरण्यात आलेलं आजही पाहायला मिळतं. या मशिदीच्या 21 घुमटांपैकी सात घुमट हे आता पडलेत. मशिदीच्या चारही बाजूंनी चुन्याच्या गिलाव्यामध्ये बांधलेला परकोट असून, परकोटाच्या अगदी समोर फतेउल्ला इमादशहा यांची कबर आहे, अशी माहिती इतिहासाची अभ्यासक प्रा. डॉ. किशोर वानखडे यांनी दिलीय.
हेही वाचा...
