पुणे - महाशिवरात्रीनिमित्त विविध ठिकाणी आज महादेवांच्या मंदिरात भाविकांनी गर्दी केली आहे. महाशिवरात्रीनिमित्त पुण्यातील ऐतिहासिक पाताळेश्वर मंदिरात भाविकांनी आज पहाटेपासूनच गर्दी केली. एरव्ही शांत असणाऱ्या या मंदिरात आज ओम नमः शिवायचे स्वर गुंजत आहेत. त्यामुळे संपूर्ण परिसर चैतन्यमय झाला आहे.
शहराच्या मध्यभागी असूनही या पाताळेश्वर मंदिरात शांतता अनुभवता येते. हे शिवालय राष्ट्रकूट राजवटीच्या काळात इसवीसनाच्या आठव्या शतकाच्या सुमारास लेण्याच्या स्वरूपात खोदून घडवले आहे. राष्ट्रकूटांच्या काळात पुणे हे पुण्यविषय किंवा पूनकविषय (विषय म्हणजे जिल्हा) म्हणून प्रसिद्ध होते. राष्ट्रकूट राजा कृष्ण (पहिला) याच्या कारकीर्दीत दिलेल्या ताम्रपटात ही नावे आढळतात.
पाताळेश्वर आणि वेरूळमधील राष्ट्रकूट कालखंडातील लेणी यात साम्य आढळते. त्या एकाच परंपरेतील ही लेणी असावीत. पाताळेश्वर लेण्याला मोठे प्रांगण आहे. प्रांगणाच्या मध्यभागी वर्तुळाकार नंदीमंडप आहे. या नंदीमंडपाचे छत प्रचंड मोठे, जाड व वर्तुळाकार कातळाचे आहे. हा कातळ स्तंभांनी पेलला आहे. त्याच्याआत आणखी एक वर्तुळ आहे, त्यावर नंतरच्या काळात ठेवण्यात आलेला एक नंदी आहे.
लेण्यात प्रवेश केल्यावर चौकोनी स्तंभांच्या रांगा आहेत. समोर तीन गर्भगृहे आहेत. मधल्या गर्भगृहात शिवलिंग आहे. त्याच्या द्‌वारशाखांवर, म्हणजे गर्भगृहाच्या दरवाज्याजवळ नक्षी कोरली आहे. येथे प्रदक्षिणा मार्ग आहे. गर्भगृहामागील भाग हा पुढील भागापेक्षा लहान आहे. मागच्या भिंतीला लागून काही भागांत कट्ट्याचे काम पूर्ण झालेले आढळते. एका भागातील काम अर्धवट आहे.तेव्हा लेणी कशी खोदत असतील, पुढे कसे जात असतील ते लक्षात येते.
गर्भगृहाच्या डाव्या आणि उजव्या हाताच्या भिंतींवर जी शिल्पे दिसतात ती पूर्णपणे खराब झाली आहेत, किंवा त्यांचे काम अपुरे राहिले आहे. त्या शिल्पांतील एक लिंगोद्भव शिवाचे आणि एक त्रिपुरासूर वधाचे आहे. लेण्याच्या बाहेरील भिंतीवर एक झिजल्यामुळे न वाचता येणारा शिलालेख आहे. पेशवे काळात या मंदिराची नोंद आहे आणि मंदिराला दक्षिणा दिल्याचे उल्लेख आहेत.
हे मंदिर एका मोठ्या दगडात खोदकाम करून निर्माण केले आहे. एरव्ही या मंदिर परिसरात शांतता असते. मात्र, आज महाशिवरात्री असल्याने मंदिरात भाविकांची गर्दी उसळली आहे. प्रदक्षिणा मार्गावर एका रांगेतून जाणाऱ्या भाविकांमुळे एक प्रकारचे रिंगण तयार केल्याचा अनुभव येत आहे.
