खंडघोष (पश्चिम बंगाल) - स्वातंत्र्य संग्रामातील तत्कालीन बर्दवान जिल्ह्यातील खंडघोषाचे महत्त्व क्रांतिकारक भगतसिंगांचे 'सहयोगी' म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या बटुकेश्वर दत्तला दिले जाते. भगतसिंग यांच्यासह दत्त यांना त्यांच्या वडिलोपार्जित निवासस्थानाजवळच्या घरात एक तळघर सापडला. जे ब्रिटिशांपासून त्यांना लपण्याचा शेवटचा उपाय होता. लाला लजपत राय यांच्या मृत्यूचा बदला घेण्यासाठी त्यांनी नवी दिल्ली येथील केंद्रीय विधानसभेवर हल्ल्याची योजना आखली आणि तेथे ते 15 दिवस राहिले. हे तळघर संग्रहालयात बदलण्याचे प्रयत्न सुरू आहेत.
1928 मध्ये लाला लाजपत राय यांनी सायमन कमिशनच्या विरोधात लाहोर येथे निषेध मोर्चाचे नेतृत्व केले. तत्कालीन पोलीस अधीक्षक जेम्स स्कॉट यांच्या निर्देशांनंतर राय यांना कडक पोलीस कारवाईला सामोरे जावे लागले आणि काही दिवसांनी त्यांचा मृत्यू झाला. या क्रूर घटनेमुळे भडकलेल्या भगतसिंगने त्याचा सहकारी शिवराम राजगुरूने बदला घेण्याचा निर्णय घेतला. परंतु चुकीने, त्यांनी जॉन सॉन्डर्स, तत्कालीन सहाय्यक पोलीस अधीक्षक यांची हत्या केली. हत्येनंतर ते पळून गेले आणि शेवटी तत्कालीन अविभाजित बर्दवान जिल्ह्यातील खंडघोष येथील उयारी गावात पोहोचले. दत्त यांचे वडिलोपार्जित घर तेथे होते. त्यानंतर, खंडाघोषात पोलिसांच्या कारवाई वाढल्या. दत्ताच्या शेजारील घर घोष कुटुंबाचे होते. दत्ताला त्या घरात गुप्त भूमिगत तळघर माहित होते आणि त्यांनी तेथे 15 दिवस आश्रय घेतला. असे म्हटले जाते, की स्वातंत्र्यसैनिकांनी तेथून नवी दिल्लीतील केंद्रीय विधानसभेवर हल्ल्याची योजना आखली. त्यांनी "इन्कलाब जिंदाबाद" च्या घोषणा देत केंद्रीय विधानसभेत बॉम्ब हल्ला केला.
हेही वाचा - स्वातंत्र्याची 75 वर्षे : संगीतालाच शस्त्र बनविणारे स्वातंत्र्य सेनानी रामसिंह ठाकूर, वाचा सविस्तर...
तेलीपूकुर क्रॉसिंग बर्दवान रेल्वे स्टेशनपासून साधारण 4 किलोमीटर अंतरावर आहे. तेथून, अरमबाग रोडद्वारे आणखी 4 किलोमीटरचा प्रवास बांकुरा क्रॉसिंगला घेऊन जाते. त्या बांकुरा क्रॉसिंगपासून पश्चिम दिशेला आणखी 10 किलोमीटरचा प्रवास उयरी गावाकडे जाते. जिथे दत्ताचे वडिलोपार्जित निवासस्थान होते. त्यापुढील घर घोष कुटुंबाचे होते, जिथे प्रसिद्ध गुप्त भूमिगत निवासस्थान होते. हे घर सध्या जीर्ण अवस्थेत आहे. मात्र, घराचा जुना भाग राहण्याजोगा असूनही त्याची वास्तुशैली लक्ष वेधून घेते. घोष घराण्याचे पूर्वज आता जुन्या इमारतीच्या शेजारी नवीन घरात राहतात. जुन्या इमारतीच्या एन्ट्री गेट नंतर, एक बाल्कनी आहे. जिथे लाकडी दरवाज्यांसह दोन शोकेस आहेत. वरवर पाहता, शोकेसमध्ये सौंदर्यप्रसाधनांच्या वस्तू साठवल्या गेल्या होत्या. पण प्रत्यक्षात, ती शोकेस ऐतिहासिक गुप्त भूमिगत तळघरातील प्रवेश बिंदू होती. किमान चार ते पाच व्यक्ती सहजपणे निवासस्थानी लपू शकतात.
घराचे सध्याचे मालक त्यांना नुकसान भरपाई मिळाल्यास ते जतन करण्यासाठी सरकारकडे घर देण्यास तयार आहेत. आधीच बटुकेश्वर दत्ता वेल्फेअर ट्रस्टने येथे संग्रहालय उभारण्यासाठी आणि त्याचे संवर्धन करण्यासाठी पावले उचलली आहेत. घोष कुटुंबातील सदस्या रेखा घोष म्हणाल्या, की गुप्त भूमिगत तळघर वरवर दिसत नाही. राज्य सरकारने हे घर ताब्यात घ्यावे आणि त्याचे संग्रहालयात रूपांतर करावे, अशी आमची इच्छा आहे. ज्या दिवशी आम्हाला नुकसान भरपाई मिळेल त्या दिवशी आम्ही ती जागा रिकामी करू, असेही त्या म्हणतात. तर दत्ताच्या वडिलोपार्जित निवासस्थानी आधीच संग्रहालय आहे. आम्ही घोष कुटुंबातील सदस्यांशी संवाद साधत आहोत. सरकार ते ताब्यात घेताच ते घर जतन केले जाईल, अशी प्रतिक्रिया बटुकेश्वर दत्ता ट्रस्टचे सचिव मधुसूदन चंद्र यांनी दिली आहे. इतिहासकार सर्वजीत जश म्हणाले, की भगतसिंग आणि त्याच्या सहकाऱ्यांनी 15 दिवस घराच्या तळघरात आश्रय घेतला. विधानसभेवरील हल्ल्याची तेथे त्यांची योजना होती. त्यानुसार, सिंग आणि त्याच्या सहकाऱ्यांनी तेथे बॉम्ब हल्ला केला. नंतर त्यांना अटक करण्यात आली. जो कोणी त्या गावात आला त्याने तळघरची चौकशी केली. राज्य सरकारकडून ते घर ताब्यात घेण्याची प्रक्रिया सुरू आहे.
हेही वाचा - स्वातंत्र्याची 75 वर्षे : स्वातंत्र्य लढ्यातील महत्वाच्या घडामोडींचे साक्षीदार राहिलेले "सेवाग्राम आश्रम"
