भारताचा केंद्रीय राखीव पोलीस दल हा जगातील सर्वात मोठे पोलीस दल आहे. देशाला ज्याचा गर्व आहे असे ते एक सर्वाधिक उत्कृष्ट सशस्त्र पोलीस दल आहे. २००५ मध्ये या महान दलात रूजू झाल्यानंतर, 'सीआरपीएक सदा अजय, भारत माता की जय' या सर्वत्र पाट्यांवर लिहिलेल्या विचित्र घोषणेने मी विस्मित झालो.
घटनेचे '३५१ कलम' भारत सरकारला हिंदी भाषा शब्दसंग्रह सुधारण्यासाठी, मूलतः संस्कृत भाषेतून विकसित करण्याचे निर्देश देते. हे नवीन नाही, कारण संस्कृत ही भाषा सर्व भारतीय भाषांचा शब्दसंग्रहासाठी प्राथमिक स्रोत राहिला आहे, अगदी जसे लॅटिन भाषा युरोपियन भाषांसाठी राहिली आहे. पण जेव्हा संस्कृत सार्वजनिक सूचनांचा भाग म्हणून शिकवली आणि शिकली जात नाही, हे घटनात्मक उद्दिष्ट साध्य करणे अशक्य आहे.
आमच्या पूर्वजांनी आमचे नागरीकरणाचे ज्ञान, मजकूर आणि तत्वे आक्रमणे, संघर्ष, युद्धे आणि अगणित अस्तित्वाच्या संकट प्रसंगांमध्येही, भारतीयत्वाशी दृढरित्या चिटकून राहिल्याने जिवंत राहिली. तरीसुद्धा, गेल्या शतकातील आमची सामूहिक अविद्या किंवा अज्ञान, मेकॉलीझमद्वारे माहितीचा स्फोट होत असतानाही प्रेरित अज्ञानाच्या स्फोटाची साक्ष आहे.
मेकॉलीझम हे पारंपरिक आणि प्राचीन शिक्षण, एतद्देशीय संस्कृती आणि व्यावसायिक पद्धती आणि विज्ञान शिक्षण प्रणालीद्वारे धुऊन टाकून भारतीय मनाचे पध्दतशीर वसाहतीकरण आहे. आमची सामूहिक अविद्या ही या प्रकारे प्रक्रिया आणि आम्हाला मुळापासून उखडून टाकण्याच्या स्वाभाविक उद्देश्यासह उत्पादित, संवर्धित आणि प्रसारित केलेली प्रक्रिया आहे. आपण ज्ञान आधारित नागरीक आहोत. अनेक सहस्त्रके आम्ही विविध विषयांवरील ज्ञानाचा आणि साहित्याचा विशाल साठा संस्कृतमध्ये निर्माण केला आहे. आमचा ऋग्वेद हा जगातील सर्वात जुना लिखित मजकूर आहे.आमचा महाभारत हे जगातील सर्वात लांबीचे लिखित काव्य आहे. त्यांच्या पुरातनतेपेक्षा, त्यांची रुंदी, खोली, सुसंस्कृतपणा आणि अमुल्य ज्ञान आणि आमच्या प्राचीन मजकुरातील अंतर्दृष्टी हे भारावून टाकणारे आहे.
हेही वाचा : मातृभाषेचे स्वागत असो!
त्यामुळे, आम्ही आमचे कोणतेच महान साहित्य जसे की, वेद, उपनिषद, महाभारत, रामायण, अर्थशास्त्र, पंचतंत्र, इत्यादीपैकी काहीच सार्वजनिक शिक्षण प्रणालीचा भाग म्हणून शिकवत नाही, हे गोंधळ निर्माण करणारे आहे. इतर कोणत्याही लोकांनी अशा अमूल्य नागरीकरणाच्या खजिन्याचा गर्व बाळगला असता. आम्ही मात्र त्याऐवजी, त्यांना सार्वजनिक सूचनांमधून हद्दपार केले आहे. इतर कोणत्याही देशांत अशी गोष्ट राष्ट्रीय लज्जा किंबहुना नागरीकरणाप्रती उच्च दर्जाची फितुरी समजली गेली असती. येथे, आम्ही तसे करण्यात अभिमान बाळगतो आहे, हे सांगण्यात मला विषाद वाटतो.
घटनेत 'कलम २१ अ' या नवीन कलमानुसार शिक्षण हे मूलभूत हक्क बनले आहे. 'आरटीई' हे आपल्या उद्देश्यात आशयाबद्दल अदिश आणि अज्ञेयवादी बनले असल्याने, मेकॉलेझमने केवळ त्याला पोकळी भरून काढून सदिश केले. म्हणून, असे म्हणण्यात अजिबात अतिशयोक्ती नाही की, आमचे औपचारिक शिक्षण हे आमच्या निकृष्टतेचे समानार्थी बनले आहे. सर्वव्यापी इंग्लिश माध्यमांच्या शाळा आणि शिक्षणामुळे, आमची मातृभाषा निरक्षरता ही आमच्या निकृष्टतेशी स्पर्धा करत आहे. एका शतकापूर्वी, स्वामी विवेकानंद यांनी मिशनरी शिक्षणपद्धतीवर असे भाष्य केले होते की, जेव्हा एखाद्या मुलाला शाळेत नेले जाते, तेव्हा तो पहिली गोष्ट ही शिकतो की त्याचे वडील मूर्ख आहेत, त्याचे आजोबा हे वेडे आहेत, तिसरी गोष्ट म्हणजे त्याचे सर्व शिक्षक ढोंगी आहेत, चौथी म्हणजे, त्याचे सर्व पवित्र पुस्तके हे खोटारडी आहेत. आजही त्यात काही फरक नाही, केवळ अपवाद इतकाच की, मुलगा आता नागरीकरणदृष्टया मुळापासून उखडलेल्या आणि स्वतःची घृणा करणारा पणजोबा झाला आहे. प्रसिद्ध आनंद कुमारस्वामी यांनी फार पूर्वी वसाहतवादी शिक्षणाच्या धोक्यांबाबत सतर्क केले आहे. इंग्लिश शिक्षणाची एक पिढी परंपरेचे धागे तोडून वर्णनातीत आणि उथळ जो सर्व मुळापासून नागवला गेला आहे, अशा पिढीत करण्यास पुरेशी ठरते-एक प्रकारचा खालच्या स्तराचा बुद्धिमान मनुष्य जो पूर्वेचा नसतो किंवा पश्चिमेचा नसतो, भूतकाळाचा नसतो किंवा भविष्यकाळाचा नसतो. भारतासाठी सर्वात मोठा धोका हा त्याची आध्यत्मिक ओळख हरवणे हा आहे. भारतातील सर्व प्रश्नांपैकी शैक्षणिक प्रश्न हा सर्वात अवघड आणि शोकांत आहे.
२० ऑक्टोबर, १९३१ रोजी, महात्मा गांधी यांनी म्हटले की, "मी माझ्या दाव्याला यशस्वीपणे आव्हान देण्याची भीती न बाळगता सांगतो की, आजचा भारत हा पन्नास किंवा शंभर वर्षापूर्वीच्या भारतापेक्षा जास्त निरक्षर आहे, आणि तसाच ब्रह्मदेश आहे, कारण ब्रिटीश प्रशासकांनी, जेव्हा ते येथे आले, तेव्हा येथील गोष्टी जशा आहेत तशा ताब्यात न घेता, त्या उखडून फेकण्यास सुरूवात केली. त्यांनी माती खोदली आणि मुळांकडे पाहू लागले, मुळे तशीच ठेवली आणि सुंदर झाड मरून गेले.’’ गांधी यांच्या या भाष्याने आदरणीय धर्मपाल यांना सखोल संशोधन करण्यास प्रवृत्त केले आणि त्यांनी ब्रिटीश येण्याच्या अगोदरच्या शिक्षणावर द ब्युटीफुल ट्री हे पुस्तक लिहिले.
हेही वाचा : गांधींना अपेक्षित शिक्षणव्यवस्था आणि आजची शिक्षणव्यवस्था
घटक विधानसभांमध्ये भाषाविषयक धोरणावरील चर्चा आम्हाला आम्ही भाषक रसातळाला कसे आणि का गेलो, याचे आकलन होण्यास मदत होऊ शकते. पंडित लक्ष्मीकांत मैत्र यांनी संस्कृत अधिकृत भाषा करण्याच्या प्रकरणी बुद्धिमानपणे स्पष्ट केले आहे. ``तुम्ही सर्व प्रकारच्या उदात्ततेच्या जाणीवेला पारखे झाला आहात, तुमच्या स्वतःच्या संस्कृतीत आणि सभ्यतेत जे काही महान आणि उदात्त आहे, त्याला तुम्ही मुकला आहात. तुम्ही फक्त सावलीचा पाठलाग करत आहात आणि तुमच्या महान साहित्यात असलेल्या महत्वाच्या भागाला पकडण्याचा कधी प्रयत्न केला नाहीत. भारतात कुणीही संस्कृतपासून पळून जाऊ शकत नाही. अगदी तुम्ही हिंदी राजभाषा करण्याच्या तुमच्या प्रस्तावातही तुम्ही त्या भाषेने आपले शब्दसंग्रह संस्कृत भाषेतून मुक्तपणे घ्यावे, असे सुचवले आहे. तुम्ही संस्कृत भाषेला अप्रत्यक्ष मान्यता दिली आहे कारण तुम्ही असहाय्य आणि अधिकारहीन आहात.
स्वतः सुसंस्कृत असलेल्या डॉ. आंबेडकर यांनाही असेही रास्त वाटत होते की, समृद्ध आणि स्रोतपूर्ण संस्कृत भाषा एकटी आमच्या संस्कृतीच्या पुनरूद्धारासाठी सर्वोत्कृष्ट मार्ग आहे. संस्कृतमध्ये विज्ञान, कला, कायदा आणि प्रशासन यासाठी माध्यम बनण्यास पात्र होण्याइतकी प्रचंड समृद्धी कोणत्याही भारतीय भाषेत नाही, याची त्यांनाही तितकीच जाणीव होती. घटनात्मक पळवाट काढून इंग्लिश हीच राजभाषा ठेवण्यासाठी हा डाव त्यांना बहुधा दिसत होता. म्हणून, त्यांनी घटक विधानसभेत संस्कृत अधिकृत भाषा करण्यास पाठींबा दिला होता, परंतु बहुधा विरोधामुळे त्यांनी तो मागे घेतला. परंतु सार्वजनिक शिक्षणातून सांस्कृतिक पुनरुज्जीवनास प्रतिबंध करण्यासाठी संस्कृत भाषा हद्दपार करण्याच्या अघोषित सार्वजनिक धोरणात त्यांना वाटणारी भीती पर्याप्त प्रमाणात दृढ झाली आहे.
आंबेडकर यांचे म्हणणे खरे ठरले. संस्कृतकडून आईप्रमाणे पोषण न मिळाल्याने हिंदी आणि इतर भारतीय भाषा भाषिकदृष्ट्या कुपोषित आणि अनाथ राहिल्या. आमच्या प्राचीन संस्कृतीचे मूलभूत तत्व असलेली, सहस्त्रक वर्षे जुनी संस्कृत भाषा आम्ही अर्ध्या शतकात गमावली- आणि इस्त्राईलने प्राचीन काळी मृत झालेल्या हिब्रू भाषेचे पुनरुज्जीवन त्याच काळात केले. किती धिक्कारार्ह असा हा विरोधाभास आहे. संस्कृतपासून उखडून फेकलेल्या हिंदीने वाढत्या गरजांबरोबर सेंद्रिय वेग राखताना स्वतःचे महत्व हरवून बसली, ती अधिकृतपणे अधिकृत भाषा आहे, जरी वसाहतवादी इंग्लिश राज्य करत आहे.
'ओणम' हा प्रजेचे कल्याण होत आहे हे पाहून स्वतःचे समाधान करून घेण्यासाठी सदाचारी राजा महाबली याच्या वार्षिक भेट साजरा करण्यासाठी लोकप्रिय सण आहे. त्याचप्रमाणे, गांधीजींच्या १५० व्या जयंती वर्षानिमित्त, आपण नवीन ओणम सुरू केला पाहिजे, ज्याद्वारे आम्ही गांधीजींचा आत्मा आमचे शैक्षणिक कल्याणाचा आढावा घेण्यासाठी दरवर्षी आमच्या भेटीला येईल, ज्यामुळे किमान गांधीजींप्रती आदर म्हणून तरी व्यापक अविद्या, सांस्कृतिक निकृष्टता आणि मातृभाषेबाबत निरक्षरतेला आळा घालता येईल.
(हा लेख एम. नागेश्वर राव यांनी लिहिला आहे.)
