१४ फेब्रुवारी २०१९ रोजी, काश्मिरमधील पुलवामाजवळ केंद्रीय राखीव पोलीस दलाच्या ताफ्यावर वाहनावरून आलेल्या आत्मघातकी दहशतवाद्याने बाँबहल्ला करून ४० जवानांना ठार केले. याला प्रतिसाद देताना, २६ फेब्रुवारी रोजी, भारतीय हवाई दलाने जैश-इ-महंमदच्या बालाकोटमधील अतिरेकी तळावर हवाई हल्ले चढवले. बालाकोट पाकिस्तानच्या खैबर पख्तुनख्वा प्रांतात आहे. १९७१ नंतर प्रथमच भारतीय विमानाने पाकिस्तानी भूमीवर हवाई हल्ला चढवला.
दुसऱ्या दिवशी, पाकिस्तानी हवाई दलाने प्रतिहल्ला चढवला जो जमिनीवर कोणतेही नुकसान करण्यात अपयशी ठरला. मात्र, हवेतील युद्धात, पाकिस्तानी एफ-१६ला पाडण्यात आले तर भारतानेही 'मिग-२१' हेलिकॉप्टर गमावले. त्याच्या वैमानिकाला त्याला पाकिस्तानी भूमीवर जबरदस्तीने उतरण्यास भाग पाडण्यात आले. पुढील काही तास, स्थिती युद्धाचा भडका उडण्याच्या दिशेने निघाली आहे की काय, असे वाटत होते. सुदैवाने, दोन्ही बाजूंनी आंतरराष्ट्रीय दबावापोटी पुढील लष्करी कृती करण्यापासून संयम पाळला आणि वैमानिकाला लवकरच भारताच्या हवाली करण्यात आले.
भारतीय राजकीय चित्रावर नेहमीप्रमाणे, सत्ताधारी आणि विरोधी पक्ष बालाकोटमध्ये नक्की किती अतिरेकी मारले गेले, यावर गलिच्छ राजकीय युद्घात गुंतले. परदेशी माध्यमांनीही या वादात उडी घेतली आणि बालाकोटची उपग्रह छायाचित्रे लवकरच इंटरनेटवर झळकू लागली. काहींनी भारतीयांच्या दाव्याचे समर्थन केले तर काहींनी शंका घेतल्या.
एक वर्षानंतर, आता धुरळा खाली बसला आहे. बालाकोट हवाई हल्ल्यांनी काय साध्य झाले आहे आणि भविष्यासाठी त्यातून काय धडे मिळाले आहेत, याचा निष्पक्षपाती विचार करण्याचा प्रयत्न करता येईल. पेचप्रंसगाच्या काळात, देशाची विश्वासार्हता केवळ त्याच्या लष्करी सामर्थ्याने जोखली जात नाही तर, त्या क्षमतेचा कितपत उपयोग करण्याची राष्ट्राची इच्छा आहे,यावरही अंदाज लावला जातो. प्रदीर्घ काळ, भारता दहशतवादावर खूपच बचावात्मक पवित्रा घेत असल्याचे पाहिले जात होते आणि यामुळे बिकट अवस्था असलेल्या पाकिस्तानमध्ये काश्मिरमध्ये प्रॉक्सी युद्घ छेडले तरीही काहीही कारवाई केली जाणार नाही, अशी भावना बळावली होती. भारतीय राजकीय नेतृत्व आता लष्करी साधनांचा वापर करण्याची अधिक तीव्र निर्धार आणि इच्छाशक्ती दाखवू लागले आहे. भारतात दहशतवादी हल्ले घडवणे सुरूच ठेवले तर त्याची किती जबर किमत मोजण्याची तयारी ठेवायची, याचा पाकिस्तानला आता गंभीरपणे विचार करावा लागेल.
दहशतवादी हल्ल्याच्या उत्तरादाखल हवाई सामर्थ्याचा उपयोग करण्याही ही पहिलीच वेळ होती. द इंडियन एक्स्प्रेसला दिलेल्या मुलाखतीत, हवाई दल प्रमुख भदुरिया यांनी सांगितले, राष्ट्रीय उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी हवाई सामर्थ्याचा उपयोग करण्याची परिभाषा बालाकोट हवाई हल्ल्यांनी नव्याने केली. उपपारंपरिक कृती आणि उपखंडात प्रतिसादाच्या नमुन्यात बदल केला आहे. स्वाभाविकपणेच, प्रत्येक दहशतवादी हल्ल्यामुळे हवाई हल्ला केला जाणार नाही, पण पाकिस्तानवर बळजबरी करण्यासाठीचे भारताच्या प्रतिसादात्मक पर्यायांनी हवाई सामर्थ्याची रोजगारक्षमता महत्वपूर्णरित्या वाढवली आहे.
अधिक आक्रमक आणि ठाम राहिलेला भारत, दहशतवादी हल्ले सहन न करणारा देश, पाकिस्तानच्या वर्तनात बदल घडवण्यास भाग पाडेल का? काश्मिरसाठी पाकिस्तान आपल्या देशाला कितपत जोखमीवर ठेवण्याची तयारी दर्शवू शकतील,यावर पाकिस्तानी सरकारने आता गहन आत्मपरिक्षण करेल,यात काही शंका नाही. पाकिस्तानमध्ये कारगील युद्घानंतरही अशीच चर्चा झाली होती. आणि माजी राजनैतिक अधिकारी, शहिद अमिन यांनी द डॉनमध्ये लिहिले, देशाने आता आपल्या मर्यादा आणि प्राधान्याचे विषय याबाबती अत्यंत कठोर वास्तववादी होण्याची निकराची वेळ आली आहे. प्रथम आणि सर्वात महत्वाचे म्हणजे, काश्मिर मुद्याप्रति आमच्या ममत्वासह इतर सर्व मुद्यांच्या वर पाकिस्तानचे अस्तित्व असले पाहिजे.
पाकिस्तानच्या अंतर्गत कितीही आत्मपरिक्षण झाले तरीही, भारतासोबत डावपेचात्मक लष्करी समानता मिळवण्याचा अतार्किक उद्देश्य पाकिस्तानी लष्कर सोडून देईल, अशी शक्यता नाही. अलिकडेच इंटरनॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ स्ट्रॅटेजिक स्टडीजमध्ये बोलताना निवृत्त लेफ्टनंट जनरल खली किडवाई म्हणाले की, पाकिस्तानने भारताबरोबर पारंपरिक आणि आण्विक समीकरणात महत्वाचे डावपेचात्मक संतुलन राखण्याची जबाबदारी आपल्या खांद्यावर घेतली पाहिजे, हे वास्तव आहे. दक्षिण आशियात डावपेचात्मक स्थैर्य राखण्याचे महत्वाचे निर्धारक हेच आहे.
किडवाई यांनी आण्विक कार्ड खेळताना सांगितले की, एकच हवाई हल्ला आणि तोही सर्वाधिक अव्यावसायिकरित्या केलेला पाकिस्तानच्या मजबूत आण्विक निवारकता म्हणजे थाप असल्याचे समोर आणे,अशी समजूत भारताची असेल तर त्यांची ती सर्वात गंभीर व्यावसायिक चूक ठरेल.
दोन्ही बाजूंनी वेगवेगळे धडे शिकले असून त्यात चुकीच्या अंदाजाची शक्यता आहेच. भारतीय लष्कराला याची खात्री आहे की आण्विक मर्यादेच्या खाली पारंपरिक सामर्थ्य वापरण्यासाठी पुरेसा अवकाश आहे आणि भारताने पाकिस्तानकडून होणारे दहशतवादी हल्ल्यांना प्रत्युत्तर देण्यासाठी आपल्या या वरचढ क्षमतेचा उपयोग केलाच पाहिजे.दुसरीकडे, पाकिस्तानी लष्कराला वाटते की, आण्विक धमकीमुळे भारताला मर्यादित कारवाईच्या पलिकडे जाण्यापर्यंत स्थिती भडकण्यापासून प्रतिबंध करेल आणि त्यायोगे पारंपरिक विषमता शून्यवत होईल.
या अनिश्चित सरमिसळीत, दोन्ही बाजूंनी आपल्यासमोर असलेले पर्याय आणि राजकीय उद्दिष्टांचा वास्तविक आणि तार्किक आढावा घेतला पाहिजे. पाकिस्तानने भारताविरोधात दहशतवादी हल्ला हा युद्धाचा भडका उडण्याची पहिली शिडी आहे, हे ओळखले पाहिजे आणि ती जर टाळली तर, दुसरे पाऊल उचलण्याची गरजच पडणार नाही.
- लेफ्ट.जनरल (निवृत्त) डी. एस. हुडा (हुडा यांनी २०१६ च्या लक्ष्यभेदी हल्ल्यांचे नेतृत्व केले होते.)
