वैशाली - बिहारच्या वैशालीला समृद्ध (1800 Year Old Toilet Pan In Bihar) इतिहास आहे. आजही संपूर्ण जग येथून भगवान बुद्ध आणि भगवान महावीर यांनी दाखवलेल्या मार्गावर चालते. १८०० वर्षांपूर्वी (वैशालीमध्ये १८०० वर्षे जुने शौचालय सापडले) येथील लोक स्वच्छतेबाबत जागरूक होते. खरं तर, वैशालीच्या संग्रहालयात 1800 वर्ष जुना टॉयलेट पॅन (1800 Year Old Toilet Found In Vaishali) ठेवण्यात आला आहे. हा लोकांसाठी उत्सुकतेचा विषय आहे.
शतकानुशतके जुने शौचालय पाहून तुम्हाला आश्चर्य वाटेल: वैशाली पुरातत्व ( Vaishali Museum ) संग्रहालयातील हे 1800 वर्षे जुने ( 1800 year old toilet ) शौचालय पाहण्यासाठी (Swachh Bharat Mission) देश-विदेशातून लोक येतात. एकीकडे सरकार देशात आणि राज्यात स्वच्छ भारत मिशन अंतर्गत उघड्यावर शौचास जाण्यापासून मुक्ती मिळवण्याचा उपक्रम राबवत आहे. लोकांना जागरूक केले जात आहे. त्याचवेळी, पहिल्या शतकापासून दुसऱ्या शतकापर्यंतचे हे शौचालय जगाला प्रजासत्ताकाचा धडा शिकवणाऱ्या वैशालीचा समृद्ध इतिहास दाखवते. पहिल्या शतकापासून दुसऱ्या शतकापर्यंत हे शौचालय कुतुहलाचा विषय राहिले आहे. पुरातत्व संग्रहालयात ठेवलेल्या वस्तू पाहण्यासाठी देशाच्या कानाकोपऱ्यातून आणि परदेशातून लोक येथे येतात. ज्यामध्ये ठेवलेले टॉयलेट लोकांना खूप आकर्षित करते.
असा आहे 1800 वर्ष जुना टॉयलेट पॅन - या टॉयलेट पॅनमध्ये अनेक वैशिष्ट्ये आढळून आली आहेत. तरीही यावर संशोधन चालू आहे. मिळालेल्या माहितीनुसार, हे पॅन टेराकोटाचे बनलेले असून त्याचे तीन भाग केले आहेत. त्याचा जास्तीत जास्त व्यास 88 सेमी आणि जाडी 7 सेमी आहे. टॉयलेट पॅनमध्ये दोन छिद्रे आहेत. एक छिद्र मूत्र बाहेर काढण्यासाठी आणि दुसरे छिद्र मानवी मलमूत्रासाठी (18 सेमी व्यासाचे) आहे. फूटरेस्ट किंवा फूटरेस्टची लांबी 24 सेमी आणि रुंदी 13 सेमी आहे. आजच्या भारतीय टॉयलेट पॅनप्रमाणे त्यात बसून शौच करण्याची व्यवस्था होती. या स्वच्छतागृहाच्या खाली एक रिंग आहे. त्याद्वारे पाण्याचा निचरा, सांडपाणी आदी कामे केली जातील, असा अंदाज आहे. तव्याची रचनाही अशा प्रकारे करण्यात आली आहे की त्यातून पाणी बाहेर पडू नये आणि ते नेमून दिलेल्या ठिकाणीच टाकावे.
'वैशालीच्या इतिहासाशी संबंधित महत्त्वाची माहिती मिळू शकते': एलएनटी कॉलेज मुझफ्फरपूरचे प्रोफेसर डॉ. जयप्रकाश म्हणाले की, हे खूप अभिमानास्पद आहे. या टॉयलेट पॅनमधून निर्माण झालेल्या सिंधू संस्कृतीतील एका समृद्ध शहराची चर्चा अनेक वर्षांपूर्वी लोक किती जागरूक होते हे दाखवून देते. स्वच्छतेबाबत, आज भारत सरकार आणि बिहार सरकारला स्वच्छता मोहीम मुद्द्यापर्यंत न्यायची आहे. तो अजूनही तिथेच होता. संशोधन करून वैशालीच्या इतिहासाशी संबंधित आणखी बरीच माहिती मिळू शकते. "टेराकोटाच्या या टॉयलेट पॅनबद्दल बरेच संशोधन झाले आहे. भविष्यात या कॉम्प्लेक्सची गरज आहे. यातून अनेक गोष्टी बाहेर येतील असे एलएनटी कॉलेज मुझफ्फरपूरचे प्राध्यापक डॉ. जयप्रकाश म्हणाले.
स्वस्तिक मठातून सापडले टॉयलेट पॅन - वैशालीमध्ये उत्खननादरम्यान सापडलेल्या अद्भुत वस्तूंचे जतन करण्यासाठी 1971 मध्ये पुरातत्व संग्रहालय वैशाली बांधण्यात आले होते. जिथे महात्मा बुद्ध, भगवान महावीर आणि राजा विशाल यांच्याशी संबंधित अनेक घटकांचा संग्रह करण्यात आला होता. पूर्ण दुसरीकडे वैशालीच्या विहिरीत सापडलेल्या शौचालयाला या संग्रहालयात महत्त्वाचे स्थान आहे. संग्रहालयात ठेवलेल्या टॉयलेट पॅनच्या खालीदेखील संबंधित माहिती लिहिली आहे. त्यानुसार ती स्वस्तिक आकाराच्या मठातून उत्खननादरम्यान सापडली आहे.
स्वच्छता संदेशची सुरुवात वैशालीपासून झाली होती! या टॉयलेट पॅनच्या आकाराच्या आधारे हे खरे टेराकोटा टॉयलेट पॅन असल्याचा अंदाज वर्तवला जात आहे. 12 खोल्या असलेल्या या बौद्ध भिक्खू मठात व्हरांडा जोडलेला आहे. दक्षिणेकडील भागात शौचालय असल्याचे जाणकारांचे मत आहे. ते समान शौचालय असू शकते. म्हणजेच ऐतिहासिक कालखंडातील शौचालयांच्या प्रचाराचे पुरावे वैशालीमध्ये आहेत. असे म्हणतात की बौद्ध भिक्खूच्या नीतिशास्त्राशी संबंधित अनेक नियम पाली भाषेत लिहिलेले होते. त्यात बुद्धाची शिकवणही लिहिलेली आहे. त्यानुसार राहणीमानाची एक शिस्त असते. या संदर्भात पूर्णियाहून आलेल्या शिवानी कुमारी यांनी सांगितले की, संग्रहालयात पाहण्यासारख्या अनेक वस्तू आहेत. भगवान बुद्धांच्या काळातील शौचालयाचा तुकडाही खूप महत्त्वाचा आहे. इतर अनेक पर्यटकांनीही या शौचालयाचे तात्विक आणि अद्भुत असे वर्णन केले आहे.
पर्यटक रुपेशकुमार सिंग म्हणाले, की शौचालय अठराशे वर्षं जुनं आहे. इथे अठराशे वर्षांपूर्वीही स्वच्छतेकडे खूप लक्ष दिलं जात होतं. तेव्हा स्वच्छतेची सर्व व्यवस्था करण्यात आली होती. वैशालीसाठी ही खूप अभिमानाची गोष्ट आहे. याचा आम्हा सर्वांना खूप अभिमान आहे."वैशालीसाठी ही खूप अभिमानाची गोष्ट आहे. इथे अठराशे वर्षे जुने शौचालय संग्रहालयात ठेवण्यात आले आहे. इथे देशातूनच नव्हे, तर परदेशातूनही लोक लोकशाहीची जन्मभूमी असलेल्या वैशालीला भेट देण्यासाठी येतात, असे संग्रहालय कर्मचारी संतोष द्विवेदी यांनी सांगितले.
शौचालयांचा इतिहास - भारतातील शौचालयांचा इतिहास 3000 वर्षांचा आहे. याचा पुरावा सिंधू संस्कृतीतील लोथलमध्ये सापडतो. परंतु यानंतर चारकोलिथिक काळातील शौचालयांचा पुरावा नाही. यानंतर, सुरुवातीच्या ऐतिहासिक काळात पुन्हा शौचालयांचे पुरावे सापडतात. परंतु कुशाण काळात (इ.स. पहिले ते दुसरे शतक) शौचालये कशी असावीत याचे भौतिक पुरावे आपल्याला मिळतात. वैशाली संग्रहालयात ठेवलेले टॉयलेट पॅन कुशाण काळातील आहे. पुढे शौचालयांची परंपरा संपुष्टात आली. परंतु आधुनिकतेच्या काळात शौचालय हे सभ्यता आणि समृद्धीचे प्रतीक बनले आहे.
