বিশেষ প্ৰতিবেদন : অহা মাহত নিউয়ৰ্কত অনুষ্ঠিত হ'বলগীয়া ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ সাধাৰণ সভাৰ ৭৯ সংখ্যক অধিবেশনৰ সময়ত ভাৰতে ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ উচ্চ সমুদ্ৰ চুক্তিত স্বাক্ষৰ কৰিবলৈ আগবাঢ়িছে । এই চুক্তিত স্বাক্ষৰৰ বাবে ভাৰতৰ সিদ্ধান্তক নতুন দিল্লীয়ে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সামুদ্ৰিক পৰিৱেশতন্ত্ৰ সংৰক্ষণ প্ৰচেষ্টাত যোগদান কৰাৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ সংকেত হিচাপে গণ্য কৰিব পাৰি । মঙলবাৰে চেন্নাইত দুদিনীয়া কৰ্মশালাৰ উদ্বোধনী অনুষ্ঠানত ভাষণ প্ৰদান কৰি কেন্দ্ৰীয় ভূ-বিজ্ঞান মন্ত্ৰণালয়ৰ উপদেষ্টা পি কে শ্ৰীবাস্তৱে কয় যে এই চুক্তি সন্দৰ্ভত শেহতীয়া বিষয়বোৰৰ তদাৰক কৰিবলৈ এক সমৰ্পিত প্ৰতিষ্ঠিত প্ৰণালী স্থাপন কৰা হ'ব ।
"এই কৰ্তৃপক্ষই চুক্তিৰ সৈতে সম্পৰ্কিত প্ৰয়োজনীয় নিয়মাৱলী, অধ্যয়ন আৰু অন্যান্য কাৰ্যকলাপৰ মোকাবিলা কৰিব ।" শ্ৰীবাস্তৱে কয় । তেওঁ লগতে গুৰুত্ব আৰোপ কৰে যে চুক্তিৰ কাৰ্যকৰী ৰূপায়ণৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ সৈতে সামঞ্জস্য নিশ্চিত কৰাৰ বাবে প্ৰচলিত আইন সন্দৰ্ভত বিতং আলোচনা তথা সংশোধনৰ প্ৰয়োজন আছে ।
চুক্তিৰ পাৰিপাৰ্শ্বিক প্ৰভাৱ মূল্যায়নৰ বাবে পৰিৱেশ সুৰক্ষা আইন, 1986 ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি বুলিও তেওঁ কয় । উল্লেখ্য যে যোৱা মাহত কেন্দ্ৰীয় কেবিনেটে ভাৰতৰ এই চুক্তিৰ স্বাক্ষৰত অনুমোদন জনাইছিল ।
ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ উচ্চ সমুদ্ৰ চুক্তি হৈছে সামুদ্ৰিক আইনৰ ওপৰত ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ সন্মিলনৰ (UN Convention on the Law of the Sea, UNCLOS) অধীনত তিনিখন চুক্তিৰ ভিতৰত এখন । আন দুখন হৈছে 1994 চনৰ একাদশ অংশ ৰূপায়ণ চুক্তি (যি আন্তৰ্জাতিক সাগৰপৃষ্ঠ অঞ্চলত খনিজ সম্পদৰ অন্বেষণ আৰু আহৰণৰ সমাধান কৰে) আৰু 1995 চনৰ ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ মৎস্য ভঁৰাল চুক্তি (যিয়ে ষ্ট্ৰেডিং আৰু অত্যধিক পৰিভ্ৰমী মাছৰ ভাণ্ডাৰৰ সংৰক্ষণ আৰু ব্যৱস্থাপনাক অন্তৰ্ভুক্ত কৰে) ।
| লগতে পঢ়ক :ভাৰত আৰু ইয়াৰ এছিয়ান চুবুৰীয়া দেশ: স্বাধীনতাৰ ৭৮ বছৰৰ পাছত আমি ক’ত থিয় হৈছো ? - GLOBAL POLITICS |
UNCLOS কি ?
1994 চনৰ 16 নৱেম্বৰ তাৰিখে কাৰ্যকৰী কৰা 1982 চনৰ UNCLOS হৈছে এক আন্তৰ্জাতিক চুক্তি । এই চুক্তিয়ে অন্যান্য বিষয়ৰ সৈতে সম্পদ আৰু সামুদ্ৰিক পৰিৱেশৰ সংৰক্ষণ আৰু ন্যায়সঙ্গত ব্যৱহাৰ নিশ্চিত কৰিবলৈ আৰু সাগৰৰ জীৱিত সম্পদৰ সুৰক্ষা আৰু সংৰক্ষণ নিশ্চিত কৰিবলৈ বিশ্বৰ সাগৰ আৰু মহাসাগৰৰ ব্যৱহাৰৰ বাবে এক নিয়ামক আন্তঃগাঁথনি প্ৰদান কৰে । UNCLOS-এ সাৰ্বভৌমত্ব, সামুদ্ৰিক ক্ষেত্ৰত ব্যৱহাৰৰ অধিকাৰ আৰু সমুদ্ৰত চলাচলৰ অধিকাৰৰ দৰে অন্যান্য বিষয়বোৰো সামৰি লয় ।
ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ উচ্চ সমুদ্ৰ চুক্তি কি ?
ৰাষ্ট্ৰীয় অধিকাৰ ক্ষেত্ৰৰ বাহিৰত সামুদ্ৰিক এলেকা হিচাপে সংজ্ঞায়িত কৰা উচ্চ সমুদ্ৰ হৈছে সাগৰ পৃষ্ঠৰ 64 শতাংশ আৰু পৃথিৱী পৃষ্ঠৰ প্ৰায় আধা অংশ । সেইবোৰৰ পাৰিপাৰ্শ্বিক গুৰুত্ব থকা সত্ত্বেও এই ক্ষেত্ৰবোৰ মুখ্যত অনিয়ন্ত্ৰিত হৈ আছে আৰু মৎস্য চিকাৰ আৰু প্ৰদূষণৰ দৰে নিৰ্দিষ্ট বিষয়বোৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰা আন্তৰ্জাতিক চুক্তিৰ এক অংশ । কিন্তু জৈৱ-বৈচিত্ৰ্য নিয়ন্ত্ৰণৰ বাবে ইয়াত কোনো বিস্তৃত আন্তঃগাঁথনি নাই । এই নিয়ন্ত্ৰণৰ অভাৱৰ ফলত সম্পদৰ অত্যধিক শোষণ, বাসস্থান ধ্বংস আৰু সামুদ্ৰিক প্ৰজাতিৰ প্ৰতি ভাবুকি সৃষ্টি হৈছে, যিবোৰৰ বহুতো এতিয়াও বোধগম্যতাৰ বাহিৰত ।
2017 চনত ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ সাধাৰণ সভাই ৰাষ্ট্ৰীয় অধিকাৰ ক্ষেত্ৰৰ বাহিৰত জৈৱ-বৈচিত্ৰ্যৰ সংৰক্ষণ আৰু বহনক্ষম ব্যৱহাৰৰ ওপৰত এক আন্তৰ্জাতিক আইনীভাৱে বাধ্যতামূলক ব্যৱস্থাপন স্থাপন কৰাৰ বিষয়ে বিবেচনা কৰিবলৈ এক আন্তঃচৰকাৰী সন্মিলন আহ্বান কৰিবলৈ ভোটদান কৰিছিল । এইটো এই কাৰণে প্ৰয়োজনীয় বুলি বিবেচনা কৰা হৈছিল, কিয়নো UNCLOS-এ ৰাষ্ট্ৰীয় অধিকাৰ ক্ষেত্ৰৰ বাহিৰৰ ক্ষেত্ৰসমূহৰ বাবে এক আন্তঃগাঁথনি প্ৰদান কৰা নাছিল । সামুদ্ৰিক জৈৱ-বৈচিত্ৰ্য আৰু বিশ্বজনীন মৎস্য ভাণ্ডাৰ আৰু পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ স্থিৰতাৰ ওপৰত অত্যধিক মৎস্য চিকাৰৰ প্ৰভাৱৰ বাবে এক বিশেষ চিন্তা আছিল ।
ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ উচ্চ সমুদ্ৰ চুক্তি, যাক 'Biodiversity Beyond National Jurisdiction (BBNJ)' চুক্তি অৰ্থাৎ ৰাষ্ট্ৰীয় অধিকাৰ ক্ষেত্ৰৰ বাহিৰত জৈৱ-বৈচিত্ৰ্য চুক্তি বুলিও জনা যায়, ই হৈছে উচ্চ সমুদ্ৰত সামুদ্ৰিক জৈৱ-বৈচিত্ৰ্য সুৰক্ষিত আৰু স্থিৰভাৱে পৰিচালনা কৰাৰ লক্ষ্যৰে এক যুগান্তকাৰী আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় চুক্তি । এই চুক্তিৰ শিৰোনাম 2023 চনৰ 4 মাৰ্চ তাৰিখে ৰাষ্ট্ৰসংঘত এক আন্তঃচৰকাৰী সন্মিলনৰ সময়ত চূড়ান্ত কৰা হৈছিল আৰু 2023 চনৰ 19 জুন তাৰিখে ইয়াক গ্ৰহণ কৰা হৈছিল । ৰাষ্ট্ৰ আৰু আঞ্চলিক অৰ্থনৈতিক একত্ৰীকৰণ সংগঠন দুয়োটায়ে চুক্তিৰ পক্ষ হ'ব পাৰে ।
ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ উচ্চ সমুদ্ৰ চুক্তিয়ে কি কি সমস্যাৰ সম্বোধন কৰিছে ?
এই চুক্তিত মূলত চাৰিটা মুখ্য বিষয়ৰ কথা উল্লেখ কৰা হৈছে । সেয়া হৈছে সামুদ্ৰিক আনুবংশিক সম্পদ (marine genetic resources, MGRs) আৰু সেইবোৰৰ ডিজিটেল ক্ৰমৰ তথ্য, যাৰ ভিতৰত আছে লাভালাভৰ ন্যায্য আৰু ন্যায়সঙ্গত ভাগ-বটোৱাৰা; সামুদ্ৰিক সুৰক্ষিত এলেকাসহ এলেকা-ভিত্তিক ব্যৱস্থাপনা সঁজুলি (area-based management tools, ABMTs); পাৰিপাৰ্শ্বিক প্ৰভাৱ মূল্যায়ন (environmental impact assessments, EIAs) আৰু সামুদ্ৰিক প্ৰযুক্তিৰ সক্ষমতা নিৰ্মাণ আৰু স্থানান্তৰ (capacity building and transfer of marine technology, CB&TMT) ।
| লগতে পঢ়ক :ছেইণ্ট মাৰ্টিন দ্বীপ বিতৰ্ক: নতুন সামৰিক ঘাটি স্থাপনৰ নেতিবাচক দিশ - Military base in Indian Ocean |
MGRs কি ?
MGRs হৈছে চুক্তিত উল্লেখ কৰা প্ৰথম উপাদান । ইয়াৰ ভিতৰত আছে লাভালাভৰ ন্যায্য আৰু ন্যায়সঙ্গত ভাগ-বটোৱাৰা । অন্যান্য বস্তুৰ ভিতৰত সামুদ্ৰিক আনুবংশিক সম্পদে জৈৱ ৰাসায়নিক পদাৰ্থ উৎপাদন সক্ষম কৰিব পাৰে, যাক প্ৰসাধন, ফাৰ্মাচিউটিকেল আৰু খাদ্য পৰিপূৰকত ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি । সম্পদবোৰৰ অৰ্থনৈতিক মূল্য বৰ্তমান অস্পষ্ট, কিন্তু লাভৰ সম্ভাৱনাই অংশীদাৰসকলৰ মাজত সম্পদ অন্বেষণ আৰু শোষণৰ প্ৰতি এক বৰ্ধিত আগ্ৰহ সৃষ্টি কৰিছে ।
ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ আলোচনাৰ সময়ত সামুদ্ৰিক আনুবংশিক সম্পদ 'মাছ' আৰু 'মৎস্য চিকাৰ কাৰ্যকলাপ'ত প্ৰযোজ্য হ'ব লাগেনে নালাগে সেয়া এক বিতৰ্কিত বিষয় হৈ পৰিছে । যদি নহয়, তেন্তে ই উচ্চ সমুদ্ৰ চুক্তিৰ উদ্দেশ্য সমাধান কৰাৰ সামৰ্থ্যক প্ৰভাৱিত কৰাৰ সম্ভাৱনা আছে । কিয়নো মাছ হৈছে সামুদ্ৰিক জৈৱ-বৈচিত্ৰ্যৰ এক মুখ্য উপাদান আৰু কিছুমান বিশেষজ্ঞৰ মতে সামুদ্ৰিক পৰিৱেশতন্ত্ৰৰ কাম-কাজত ই এক অত্যাৱশ্যকীয় ভূমিকা পালন কৰে । অৱশ্যে চূড়ান্ত চুক্তিৰ ব্যাখ্য়াত কোৱা হৈছে যে সামুদ্ৰিক আনুবংশিক সম্পদৰ বিষয়ে ব্যৱস্থাবোৰ ৰাষ্ট্ৰীয় অধিকাৰ ক্ষেত্ৰৰ বাহিৰৰ এলেকাবোৰত 'মাছ' আৰু 'মৎস্য চিকাৰ'ৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰযোজ্য নহয় ।
ABMTs কি ?
সামুদ্ৰিক সুৰক্ষিত এলেকাসহ (marine protected areas, MPAs) ABMTবোৰক জৈৱ-বৈচিত্ৰ্য সংৰক্ষণ আৰু পুনৰুদ্ধাৰৰ মুখ্য সঁজুলি হিচাপে স্বীকৃতি দিয়া হয় । সেইবোৰ ৰাষ্ট্ৰীয় অধিকাৰ ক্ষেত্ৰৰ বাহিৰত কিছুমান ক্ষেত্ৰ সুৰক্ষা, সংৰক্ষণ আৰু ৰক্ষণাবেক্ষণৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি । MPA-এ দীৰ্ঘম্যাদী সংৰক্ষণত এক মাত্ৰা প্ৰদান কৰে আৰু ইতিমধ্যে কিছুমান ক্ষেত্ৰত প্ৰতিষ্ঠিত হৈছে । অৱশ্যে জৈৱ-বৈচিত্ৰ্যৰ সুৰক্ষা স্তৰ যথেষ্ট পৰিৱৰ্তন হয় আৰু সুৰক্ষিত এলেকাবোৰে কেৱল ৰাষ্ট্ৰীয় অধিকাৰ ক্ষেত্ৰৰ বাহিৰৰ এলেকাৰ এক সৰু অংশহে সামৰি লয় । এলেকা-ভিত্তিক ব্যৱস্থাপনা সঁজুলিবোৰ হ্ৰস্বম্যাদী আৰু জৰুৰীকালীন ব্যৱস্থাৰ বাবে আৰু এক নিৰ্দিষ্ট খণ্ডৰ সমাধানৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি ।
EIAs কি ?
পৰিৱেশৰ প্ৰভাৱ মূল্যায়নত সামুদ্ৰিক জৈৱ-বৈচিত্ৰ্য আৰু পৰিৱেশতন্ত্ৰ প্ৰভাৱিত কৰা মানৱ কাৰ্যকলাপৰ পূৰ্বানুমান, হ্ৰাস আৰু প্ৰতিৰোধ কৰাৰ সম্ভাৱনা আছে । যদিও EIAs-ৰ বাবে প্ৰতিষ্ঠানগত আৰু আইনী আন্তঃগাঁথনি ৰাষ্ট্ৰীয় অধিকাৰ ক্ষেত্ৰৰ ভিতৰত থকা এলেকাবোৰত ভালদৰে প্ৰতিষ্ঠিত, ই ইয়াৰ বাহ্যিক ক্ষেত্ৰত কম বিকশিত । যেতিয়া পৰিকল্পিত কাৰ্যকলাপে সামুদ্ৰিক পৰিৱেশৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলাব পাৰে বা যেতিয়া ইয়াৰ সম্ভাৱ্য প্ৰভাৱৰ বিষয়ে পৰ্যাপ্ত জ্ঞান নাথাকে তেতিয়া এই চুক্তিৰ অধীনত অংশগ্ৰহণকাৰী পক্ষবোৰে EIAs পৰিচালনা কৰিবলৈ বাধ্য হয় । এনে ক্ষেত্ৰত মূল্যাঙ্কন কৰাৰ বাবে কাৰ্যকলাপৰ অধিকাৰ ক্ষেত্ৰ বা নিয়ন্ত্ৰণ থকা পক্ষৰ প্ৰয়োজন ।
CB&TMT কি ?
সামৰ্থ্য নিৰ্মাণ আৰু সামুদ্ৰিক প্ৰযুক্তিৰ স্থানান্তৰে আন্তৰ্জাতিক জলসীমাত কৰা গৱেষণাৰ ন্যায়সঙ্গত প্ৰৱেশাধিকাৰ আৰু চুক্তিত উল্লেখ কৰা কাৰ্যকলাপবোৰত সহযোগিতা আৰু অংশগ্ৰহণ সক্ষম কৰাৰ বিষয়ে উদ্বেগ প্ৰকাশ কৰে । চুক্তিখনত বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ সক্ষমতা নিৰ্মাণ আৰু প্ৰযুক্তি স্থানান্তৰৰ কথা উল্লেখ কৰা হৈছে । যেনে তথ্য ভাগ-বটোৱাৰা কৰা আৰু গৱেষণাৰ ফলাফল; মেনুৱেল, নিৰ্দেশনা আৰু মানদণ্ড বিকশিত আৰু ভাগ-বটোৱাৰা কৰা; সামুদ্ৰিক বিজ্ঞানত সমন্বয় আৰু সহযোগিতা আৰু প্ৰতিষ্ঠানগত সক্ষমতা আৰু ৰাষ্ট্ৰীয় নিয়ন্ত্ৰণ বা প্ৰণালী বিকশিত আৰু শক্তিশালী কৰা ।
প্ৰযুক্তিয়ে কাৰ্যকৰীকৰণত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে । যাৰ ফলত চুক্তি প্ৰৱৰ্তনৰ বাবে সক্ষমতা নিৰ্মাণ আৰু প্ৰযুক্তি হস্তান্তৰ অত্যাৱশ্যকীয় হৈ পৰে । চুক্তিখন ৰূপায়ণত বিকাশশীল আৰু ভৌগোলিকভাৱে সুবিধাবঞ্চিত ৰাষ্ট্ৰসমূহক সমৰ্থন কৰাটোৱেই এক গুৰুত্বপূৰ্ণ অগ্ৰাধিকাৰ ।
ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ উচ্চ সমুদ্ৰ চুক্তিত স্বাক্ষৰকাৰী হৈ ভাৰতে কেনেদৰে লাভান্বিত হ'ব ?
ভাৰতে BBNJ চুক্তি স্বাক্ষৰ কৰাৰ বাবে চলিত বছৰৰ জুলাইত কেন্দ্ৰীয় কেবিনেটৰ অনুমোদন লাভৰ পিচত ভূ-বিজ্ঞান মন্ত্ৰণালয়ৰ সচিব এম ৰবিচন্দ্ৰনে কয় যে ই ভাৰতক ইয়াৰ একচেটীয়া অৰ্থনৈতিক ক্ষেত্ৰৰ (Exclusive Economic Zone, EEZ) বাহিৰৰ এলেকাবোৰত ভাৰতৰ কৌশলগত উপস্থিতি বৃদ্ধি কৰিবলৈ অনুমতি দিব ।
ৰবিচন্দ্ৰনে কয়, "অংশীদাৰী আৰ্থিক লাভালাভৰ উপৰি ই আমাৰ সামুদ্ৰিক সংৰক্ষণ প্ৰচেষ্টা আৰু সহযোগিতাক অধিক শক্তিশালী কৰিব, বৈজ্ঞানিক গৱেষণা আৰু বিকাশৰ বাবে নতুন পথ মুকলি কৰিব, নমুনা, ক্ৰম আৰু তথ্য, সক্ষমতা নিৰ্মাণ আৰু প্ৰযুক্তি হস্তান্তৰ আদিৰ প্ৰৱেশাধিকাৰ কেৱল আমাৰ বাবেই নহয়, সমগ্ৰ মানৱজাতিৰ হিতৰ বাবে হ'ব ।"
তেওঁ লগতে কয় যে ভাৰতে BBNJ চুক্তি স্বাক্ষৰ কৰাটো 'আমাৰ মহাসাগৰসমূহ স্বাস্থ্যৱান আৰু স্থিতিস্থাপক হৈ থকাটো নিশ্চিত কৰাৰ দিশত আন এক গুৰুত্বপূৰ্ণ পদক্ষেপ' ।
