লেহ: লাডাখৰ লেহৰ মাজমজিয়াত অৱস্থিত ছাছ ছ’মা মছজিদ ৷ ১৭ শতিকাৰ এক উল্লেখযোগ্য ঐতিহাসিক স্মৃতিসৌধ হিচাবে বিবেচিত এই মছজিদটো । যি সময়ত লেহ প্ৰাচীন ৰেচম বাণিজ্যৰ এক সমৃদ্ধিশালী কেন্দ্ৰ আছিল, সেই সময়ত ইয়াক নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল ৷ মধ্য এছিয়া, কাশ্মীৰ, পঞ্জাব আৰু ইয়াৰ বাহিৰৰ ব্যৱসায়ীসকলক আকৰ্ষণ কৰিছিল লেহৰ ৰেচম বাণিজ্যই ।
এই ব্যৱসায়ীসকলৰ বহুতেই আছিল মুছলমান সম্প্ৰদায়ক ৷ সেয়ে তেওঁলোকক গোট খাবলৈ আৰু নামাজ পঢ়িবলৈ ঠাইৰ প্ৰয়োজন হৈছিল, যাৰ ফলত ছাছ ছ’মা মছজিদটো স্থাপন কৰা হৈছিল । এই মছজিদটো মহিলাসকলে উপাসনাথলী (worship by women) হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰাৰ লগতে মাদ্ৰাছা হিচাপেও ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল ।
আজিও স্থানীয় মুছলমান সমাজৰ বাবে ছাছ ছ’মা মছজিদে উপাসনাৰ স্থান হিচাপে কাম কৰি আহিছে । এই মছজিদটোৱে লাডাখৰ বৈচিত্ৰময় আৰু আন্তঃসংযোগী অতীতৰ সোঁৱৰণী হিচাপে থিয় দিছে, য’ত বাণিজ্য, বিশ্বাস আৰু সংস্কৃতি একত্ৰিত হৈছিল ।
২০০৭ চনত তিব্বত হেৰিটেজ ফাণ্ডে (Tibet Heritage Fund চমুকৈ THF) অঞ্জুমান মইন উল ইছলাম ছ’চাইটিৰ সৈতে সহযোগিতা কৰি পুৰণি চহৰখনৰ চুটাই ৰন্থাক অঞ্চলৰ ছাছ ছ’মা বাগিচাত অৱস্থিত লেহৰ আটাইতকৈ পুৰণি মছজিদ মছজিদ শ্বৰীফ পুনৰুদ্ধাৰ কৰে ।
আঞ্জুমান মই উল ইছলামৰ সভাপতি ড৹ আব্দুল কায়মে কয়, "লেহ এই বাণিজ্যিক নেটৱৰ্কৰ মূলতে আছিল লেহছা, পঞ্জাব, কাশ্মীৰ আৰু সম্ভৱতঃ চীনৰ পৰাও ব্যৱসায়ীক আকৰ্ষণ কৰিছিল । ইৰাণ আৰু ইউৰোপৰ পৰাও ব্যৱসায়ী আহিছিল ৷ আনহাতে মধ্য এছিয়াৰ বহু ব্যৱসায়ীয়ে বিশেষকৈ নুব্ৰা পানামিক অঞ্চলৰ পৰা নিয়মীয়াকৈ ভ্ৰমণ কৰিছিল ।"
"এই ব্যৱসায়ীসকলৰ বৃহৎ সংখ্যক মুছলমান আছিল আৰু তেওঁলোকে উটকে ধৰি নিজৰ কাৰাভানসমূহৰ সৈতে ছাছ ছ'মাত গোট খাইছিল । মধ্য এছিয়াত পৰিচিত 'তন্দুৰ' বেকাৰীসমূহ লেহত অস্তিত্ব অব্যাহত আছে । আমি ইয়াক পুনৰুদ্ধাৰ আৰু সংৰক্ষণৰ বাবে কাম কৰিছো । মছজিদ ইয়াৰ পৰম্পৰাগত ৰূপত (আজান) আৰু পাঁচটা দৈনিক নামাজ (নামাজ) ইয়াত এতিয়াও পঢ়া হয় ।’’
অঞ্জুমান মইন উল ইছলামৰ কাৰ্যবাহী সদস্য ডাঃ নূৰ মহম্মদে কয়, "এই মছজিদটো লেহ চহৰৰ অন্যতম পুৰণি ৰাজহুৱা মছজিদ । এই ছাছ ছ'মা অঞ্চলটো আগতে মধ্য এছিয়াৰ কাৰাভানৰ অন্যতম কেম্পিং গ্ৰাউণ্ড আছিল । ইয়াৰ ওচৰতে আন এটা কেম্পিং গ্ৰাউণ্ড আছিল । এই তিনিটা টেক্সি ষ্টেণ্ডৰ ওচৰত আছিল জাংষ্টি আৰু তেওঁলোকৰ জীৱ-জন্তুবোৰো তাতেই ৰখা হৈছিল ।’’
ড৹ নূৰে বুজাই দি কয়, "মধ্য এছিয়াৰ পৰা অহা বেছিভাগ ব্যৱসায়ী মুছলমান আছিল আৰু সেই সময়ত লেহ চহৰত নামাজ পঢ়াৰ বাবে কোনো নিৰ্দিষ্ট স্থান নাছিল । মুছলমান ব্যৱসায়ীসকলে ৰজা চিংগে নামগ্যালক মছজিদৰ বাবে মাটি যোগান ধৰিবলৈ অনুৰোধ কৰিছিল । ইয়াৰ উত্তৰত ৰজাই এই অঞ্চলটো মুছলমান কাৰাভানৰ (Muslim caravans) বাবে আৱণ্টন দিছিল, য'ত এটা সৰু মছজিদ নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল ।"
"ছাছ ছ'মা অঞ্চলে এই ব্যৱসায়ীসকলৰ বাবে অন্যতম মূল কেম্পিং গ্ৰাউণ্ড হিচাপে কাম কৰিছিল । কিছুমান ধ্বংসাৱশেষ যেনে মূল মেহৰাব, এতিয়াও সংৰক্ষিত হৈ আছে । আজিও বহু দৰ্শনাৰ্থীয়ে মছজিদটো চাবলৈ আহে, কিয়নো ই এতিয়া মধ্য এছিয়ান সংগ্ৰহালয়ৰ এক অংশ ।" ড৹ নূৰে লগতে কয় ।
বুৰঞ্জীবিদ গনী শ্বেখে ষ্টাৱা আলোচনীত প্ৰকাশিত তেওঁৰ প্ৰবন্ধ ‘‘লাডাখত ইছলামিক আৰ্কিটেকচাৰ’’ত উল্লেখ কৰে-
"১৬২০ চনৰ পিছৰ কোনোবা এটা সময়ত লেহত ব্যৱসায় চলোৱা মুছলমান ব্যৱসায়ীসকলৰ অনুৰোধ মানি লৈ চেংগে নামগ্যালে তেওঁলোকক এটা সৰু মাটি দিছিল যে তেওঁলোকে এই ছাছ ছ'মা বা নিউ গাৰ্ডেন মছজিদ ই লেহৰ আটাইতকৈ পুৰণি ৰাজহুৱা মছজিদ, যদিও এতিয়া পৰিত্যক্ত আৰু সেই সময়তো ইয়াক কম সময়ৰ বাবেহে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল ।"
"মছজিদটো এটা একমহলীয়া অট্টালিকা ৷ কাষতে এটা সৰু প্ৰৱেশদ্বাৰ থকা এটা ডাঙৰ কোঠাৰে গঠিত । ইয়াত ছটা কাঠৰ খুঁটা আছে ৷ ইয়াৰ ৰাজধানীবোৰ ওপৰত লাডাখী শৈলীত খোদিত কৰা হৈছে যদিও সেইবোৰত ৰং কৰা হোৱা নাই । দ্য মছজিদত কোনো মিনাৰ নাই আৰু যদিও ইয়াৰ কাঠৰ গম্বুজ আছিল এইটোৱে এতিয়া শ্বেৰ শ্বাহ হামদান মছজিদক শোভা বঢ়াইছে ।”
“এই মছজিদটো ১৯৫০ চনলৈকে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল ৷ কিছুমান ব্যক্তিয়ে ইয়াত নামাজ পঢ়িছিল যদিও কোনো সভা অনুষ্ঠিত হোৱা নাছিল ।’’
সামাজিক নৃতত্ত্ববিদ তথা লাডাখ আৰ্টছ এণ্ড মিডিয়া অৰ্গেনাইজেচনৰ প্ৰতিষ্ঠাপক মনিছা আহমেদে প্ৰয়াত ইতিহাসবিদ আব্দুল গনী শ্বেখলৈ লিখা স্মৃতিগ্ৰন্থত লিখিছে, “তেওঁ (আব্দুল গনী শ্বেখ) লাডাখৰ চহকী ঐতিহ্যক ভৱিষ্যত প্ৰজন্মৰ বাবে সুৰক্ষিত কৰিবলৈ ঐতিহাসিক অট্টালিকাসমূহ পুনৰুদ্ধাৰ কৰাৰ গুৰুত্বৰ পোষকতা কৰিছিল । ১৭ শতিকাত নিৰ্মিত লেহৰ প্ৰথমটো ৰাজহুৱা মছজিদ ছাছ ছ’মাৰ পুনৰুদ্ধাৰৰ কাম আৰম্ভ কৰাৰ বাবে তেওঁক সৰ্বাধিক স্মৰণ কৰা হয় ।’’
