ఒక పెద్దాయన కారులో వెళ్తున్నాడు. రోడ్డు మీద నీటిగుంట ఉండటం వల్ల పక్కన నడిచి వెళ్తున్న వ్యక్తి దుస్తుల మీద బురద చిందింది. అది చూసి నొచ్చుకున్న పెద్దాయన కారాపి దిగి వెళ్లి ఆ వ్యక్తికి క్షమాపణ చెప్పాడు. అతడిని కారులో ఎక్కించుకుని ఇంటికి తీసుకెళ్లి దించాడు. ఆ పెద్దాయన కుమారుడు.. నలుగురినీ కలుపుకుని వెళ్లే చురుకుదనమూ తెలివితేటలూ ఉన్న వ్యాపారవేత్త. 'మా దేశం వచ్చెయ్‌... నీకు ఆర్థికమంత్రి పదవి ఇస్తా'నన్నాడు పాకిస్థాన్‌ గవర్నర్‌ జనరల్‌ జిన్నా. 'పదవి కోసం దేశాన్ని వదులుకోను. ఆమరణాంతం నాది భారతదేశమే..' తేల్చి చెప్పాడు.
ఆ ఇద్దరి వారసుడు.. తండ్రి నూనెమిల్లుతో మొదలుపెట్టి ఐటీ వరకు ఎన్నెన్నో వ్యాపారాలతో వేల కోట్ల సంపద ఆర్జించాడు. తాను మాత్రం నిరాడంబరంగా జీవిస్తూ సంపదలో 70 శాతాన్ని దానధర్మాలకు ఇచ్చేశాడు. గతేడాది ఏకంగా రోజుకు 22 కోట్ల రూపాయల చొప్పున దానం చేసిన పెద్ద మనసు అతడిది.
తరాలు మారినా మారని విలువలకు ఉదాహరణ ప్రేమ్జీ కుటుంబమైతే, ఆ విలువలకు ప్రతిబింబం 'విప్రో' సంస్థ. చిన్న నూనెమిల్లు.. పెద్ద వ్యాపార సామ్రాజ్యంగా మారడం వెనక సామాన్యుల ఊహకందని కథ ఉంది. దాని సారథుల కలలూ కష్టాలూ ఉన్నాయి. నిబద్ధతతో పనిచేసిన ఉద్యోగులున్నారు. రాజీపడని సిద్ధాంతాలున్నాయి. అవన్నీ కలిసి దేశానికి అందించిన ఈ ప్రతిష్ఠాత్మక సంస్థ కథ ఈ తరం వ్యాపారవేత్తలకు పెద్ద పాఠం. నాలుగు తరాల మనుషుల అనుబంధాలను పెనవేసుకుంటూ సాగిన ఏడున్నర దశాబ్దాల ప్రస్థానమిది.
బియ్యం వ్యాపారం
కచ్‌ ప్రాంతానికి చెందిన హాషం ప్రేమ్జీ తండ్రి బియ్యం వ్యాపారం చేస్తూ వారానికి రెండు రూపాయలు సంపాదించేవారట. ఆరోజుల్లో అది చాలా పెద్ద మొత్తం. అప్పుడు బర్మా(మయన్మార్‌) హోల్‌సేల్‌ బియ్యం వ్యాపారానికి కేంద్రం. హాషం రంగూన్లో బియ్యం కొని పలు దేశాలకు రవాణా చేస్తూ 'రైస్‌ కింగ్‌' అన్న పేరు తెచ్చుకుని ముంబయిలో స్థిరపడ్డారు. ఆయన కొడుకు మహమ్మద్‌హుసేన్‌ డిగ్రీ పట్టా పుచ్చుకుని వచ్చాడో లేదో హాషం హఠాత్తుగా కన్నుమూశారు. పోయేముందు ఆయన చేసిన పని కొడుక్కి డాక్టర్‌ గుల్బానూ పటేల్‌తో పెళ్లి చేయడం. మహమ్మద్‌హుసేన్‌ ఆధునిక భావాలున్న యువకుడు. తండ్రి నుంచి వ్యాపారనైపుణ్యాలతో పాటు నాయకత్వ లక్షణాలనూ అందిపుచ్చుకున్నాడు. ముప్పయ్యేళ్లకే ఇండియన్‌ మర్చంట్స్‌ ఛాంబర్‌కి అధ్యక్షుడయ్యాడు. పాకిస్థాన్‌ వస్తే ఆర్థికమంత్రి పదవి ఇస్తానని జిన్నా పిలిస్తే తిరస్కరించింది ఈయనే.
1940వ దశకమది. రెండో ప్రపంచ యుద్ధం తర్వాతి రోజులు. దేశంలో స్వాతంత్య్రం కల సాకారమవుతున్న వేళ... మొత్తంగా ప్రపంచం మారబోతోందని గుర్తించిన మహమ్మద్‌హుసేన్‌ సొంతంగా పరిశ్రమ పెట్టాలనుకున్నాడు. చుట్టుపక్కల ప్రాంతాల్లో వేరుశనగ పంట ఎక్కువ కాబట్టి నూనెమిల్లు అయితే బాగుంటుందని 1945 డిసెంబరులో మహారాష్ట్రలోని అమల్నేర్‌లో వెస్ట్రన్‌ ఇండియా వెజిటబుల్‌ ప్రొడక్ట్స్‌ పేరుతో సంస్థని ప్రారంభించాడు. పెట్టుబడి కోసం పబ్లిక్‌ ఇష్యూకి వెళ్లాడు. ఒక్కో షేరు విలువ వంద రూపాయలు... అంటే- అప్పట్లో 33 గ్రాముల బంగారం ఖరీదు. అయినా 17లక్షలు సేకరించాడు (ఆ తర్వాత మళ్లీ 2000లోనే విప్రో పబ్లిక్‌ ఇష్యూకి వెళ్లి న్యూయార్క్‌ స్టాక్‌ ఎక్ఛ్సేంజిలో లిస్టయింది). స్వాతంత్య్రం వచ్చేనాటికల్లా సంస్థ నుంచి వనస్పతి మార్కెట్లోకి వచ్చింది. దాంతోపాటే 787 బట్టల సబ్బు కూడా. ఆ ఉత్పత్తులకు మంచి ఆదరణ లభించింది. దాంతో స్వాతంత్య్ర దినోత్సవ కానుకగా కార్మికులందరికీ నెల జీతం బోనస్‌గా ఇచ్చాడు మహమ్మద్‌ హుసేన్‌. పదేళ్లు తిరిగేసరికల్లా ఆసియాలోనే అతిపెద్ద నూనె మిల్లు అయింది వెస్టర్న్‌ ఇండియా వెజిటబుల్‌ ప్రొడక్ట్స్‌ సంస్థ.
అలాగని అంతా సవ్యంగా సాగిందనుకుంటే పొరపాటే. స్వతంత్ర దేశంలో వేరుశనగ ధర పెరిగింది. నూనె ధర మీద మాత్రం ప్రభుత్వం ఆంక్షలు పెట్టింది. దానికి తోడు వరసగా మూడేళ్లు కరవు. పక్కన ధాన్యం వ్యాపారం ఉండబట్టి నష్టాలను పూడ్చుకోగలిగాడు మహమ్మద్‌హుసేన్‌. రాజకీయ, వ్యాపార రంగాల్లో అతనికి మంచి పలుకుబడి ఉండేది. 1960వ దశకంలో ప్రభుత్వం ధాన్యం వ్యాపారాన్ని జాతీయం చేయబోగా వ్యతిరేకిస్తూ ధాన్యం డీలర్ల తరఫున ఆందోళన చేసి అరెస్టయ్యాడు. 1965 నాటికి నూనె మిల్లు గాడినపడింది. ఆ తర్వాత ఏడాదే గుండెపోటుతో మరణించాడు మహమ్మద్‌హుసేన్‌.
తండ్రిలాగే..
పెద్ద కొడుకు ఇద్దరు కూతుళ్లూ విదేశాల్లో స్థిరపడటం వల్ల తల్లి గుల్బానూ కుటుంబ వ్యాపారానికి వారసుడిగా చిన్నకొడుకునే ఎంచుకుంది. దాంతో తండ్రిలాగే ఇరవై ఒక్కేళ్ల వయసులో వ్యాపార బాధ్యతలు అజీమ్ ప్రేమ్జీ భుజాల మీద పడ్డాయి. అమెరికాలో చదువుకుంటున్న అతడు వచ్చేవరకు సంస్థ వ్యవహారాలు తల్లే చూసుకుంది. ఆరోజుల్లోనే పోలియో బాధితులైన పిల్లలకోసం దేశంలోనే తొలి ఆర్థోపెడిక్‌ ఆస్పత్రిని నిర్వహిస్తోందామె. మొదటిసారి షేర్‌హోల్డర్ల సమావేశానికి హాజరవగా వ్యాపారానుభవం ఏమాత్రం
లేని తల్లీకొడుకుల వల్ల లాభం లేదనీ మంచి పేరున్నప్పుడే సంస్థను అమ్మేస్తే నయమనీ అభిప్రాయపడ్డారు కొందరు భాగస్వాములు. ఆ అవసరం రాకుండా చూస్తామని హామీ ఇచ్చింది గుల్బానూ.
ఒక పక్క తండ్రి పోయిన దుఃఖం. మరోపక్క ఏమీ తెలియని వ్యాపార బాధ్యతలు... అజీమ్ ప్రేమ్‌జీని ఉక్కిరిబిక్కిరి చేశాయి. చదువే పూర్తికాలేదంటే ఆ చదివిన చదువుకీ వ్యాపారానికీ సంబంధమూలేదు. ఇదీ నా బలం... అని చెప్పడానికేముంది? కానీ భాగస్వాముల అభిప్రాయం తప్పని నిరూపించాలంటే వ్యాపారాన్ని సవాలుగా తీసుకోవాలి. అమెరికా నుంచి వచ్చి అమల్నేర్‌ లాంటి చిన్న పట్టణంలో 40డిగ్రీల వేడిలో పనిలోకి దిగారు ప్రేమ్జీ. కంపెనీలో సమర్థులు ఎవరూ లేకపోయేసరికి అది అంతంతమాత్రంగా నడుస్తోంది. ఎండ ఎక్కువగా ఉందనీ, కరెంటు లేదనీ, రకరకాల కారణాలతో వేసవిలో ఉత్పత్తి నిలిచిపోయేది. పైగా రోజువారీ ఉత్పత్తిమీద పరిమితి ఉండడం వల్ల లాభాలు రావాలంటే ఖర్చు తగ్గించుకోవడమొక్కటే మార్గం. బ్యాంకులో రుణం తీసుకుందామంటే బ్యాలన్స్‌షీటే లేదు. దాంతో దుకాణాల్లో మార్వాడీ వాళ్లు రాసుకునే లెక్కలు చూసి 13 అంశాలతో ఒక పట్టిక తయారుచేశారు ప్రేమ్జీ. లెక్కలన్నీ పక్కాగా నమోదయ్యేలా చూడటం వల్ల సంస్థ పనితీరు గాడినపడింది. ఇక, వ్యాపారంలో మెలకువలు తెలుసుకోవటానికి ఎంబీఏ కళాశాలకు వెళ్లి వాళ్లు సూచించిన పుస్తకాలన్నీ తెచ్చుకుని చదివేవారు. పెద్ద పెద్ద వ్యాపారవేత్తలను పరిచయం చేసుకుని తానూ వాళ్లలాగా ఎదగాలనుకుంటున్నాననీ సలహాలివ్వమనీ అడిగేవారు. వాళ్లు చెప్పిన మాటలన్నీ ఇంటికెళ్లేసరికి మర్చిపోతానేమోనని రెస్ట్‌రూమ్‌కి వెళ్లి గబగబా కాగితంమీద రాసుకునేవారట. అలా రెండేళ్లు కష్టపడ్డాక బోర్డు అతడి సత్తాని గుర్తించి ఎండీగా నియమించింది. ఇక ఆ తర్వాత సంస్థని ఆయన నడిపిన తీరు బహుళ జాతి సంస్థలను సైతం అబ్బురపరిచింది.
విలక్షణ వ్యక్తిత్వం
గుల్బానూ తండ్రి కూడా డాక్టరే. ఆ రోజుల్లోనే ఆయన పేదల ఇళ్లకు వెళ్లి ఉచితంగా వైద్యం చేయడమే కాక ఖర్చుల కోసం కొంత డబ్బు కూడా వారి తలగడ కింద పెట్టి వచ్చేవారట. ఇద్దరు తాతల నుంచీ తల్లిదండ్రుల నుంచీ అందిపుచ్చుకున్న విలువలు ప్రేమ్జీ వ్యక్తిత్వాన్ని విలక్షణంగా తీర్చిదిద్దాయి. ఆ ప్రత్యేకత సంస్థ నిర్వహణలోనూ ప్రతిఫలించేది. ఇతర కుటుంబ వ్యాపార సంస్థలు అనుసరించే పద్ధతులకి ఆయన అనుసరించే పద్ధతులు పూర్తి భిన్నంగా ఉండేవి. యజమానిగా నిర్ణయాలన్నీ తానే తీసుకోవాలనుకోకుండా బహుళ జాతి సంస్థల్లాగా సమర్థులకు కీలక విభాగాలను అప్పజెప్పి సంస్థను ప్రొఫెషనల్‌గా నడపాలను కున్నారు. నూనె తయారీ సంస్థ నుంచి ఒక బ్రాండ్‌గా ఎదగాలనుకున్నారు. ఫలితంగా వనస్పతి సన్‌ఫ్లవర్‌ వనస్పతి అయింది. ఐఐటీలో చదివి ఇతర సంస్థల్లో పనిచేసిన అనుభవం ఉన్న ఇద్దరిని కీలక స్థానాల్లో నియమించుకున్నారు. 1970లో సంస్థ రజతోత్సవాల నాటికి ప్రేమ్జీ కలలు సన్‌ఫ్లవర్‌ బ్రాండ్‌ను దాటి ముందుకెళ్లాయి. కానీ వార్షిక టర్నోవరు కేవలం ఏడు కోట్లు ఉన్న కంపెనీకి అవి ఆచరణ సాధ్యం కానివి. అలాగని ఆశలు వదులుకోలేదు. నిపుణులైన ఉద్యోగులు తోడుంటే ఏదైనా సాధించవచ్చని నమ్మారు ప్రేమ్జీ. ఐఐఎం గ్రాడ్యుయేట్లతో టీమ్‌ని తయారుచేసుకోవాలనుకున్నారు. 300 దరఖాస్తుల్ని వడపోసి 65 ఇంటర్వ్యూలు చేసి మొత్తానికి ఒకరిని ఎంపిక చేశారు. 'కంపెనీ ఏమంత పెద్దది కాదు, కానీ ఎండీ ఇంత శ్రద్ధగా ఇంటర్వ్యూ చేసి తీసుకుంటున్నారంటే విస్తరణ ప్రణాళిక ఏదో ఉండే ఉంటుందనుకున్నా, అందుకే చేరా'నంటాడు ఆరోజు ఎక్స్‌పోర్ట్‌ ఆఫీసర్‌గా ఎంపికైన ప్రవీణ్‌ దేశాయ్‌. ఆ తర్వాత ఫైనాన్స్‌ మేనేజర్‌ పదవికి తగిన వ్యక్తిని ఎంపిక చేయడానికి ప్రేమ్‌జీకి మూడేళ్లు పట్టింది.
నమ్మకం నిలబెట్టేవారు
అప్పటివరకు హోల్‌సేల్‌ డీలర్లకు టోకున అమ్ముతున్న వనస్పతిని రీటైల్‌గా వినియోగదారులకు చేరువ చేసేందుకు కిలో, అరకిలో చొప్పున ఫ్లెక్సి ప్యాక్‌లను మార్కెట్లోకి తెచ్చింది విప్రో. అయితే ఆ ప్యాకెట్‌ రవాణాలో ఒత్తిడిని తట్టుకోదనీ చిరిగిపోతే నష్టపోతామనీ స్టాకిస్టులు అభ్యంతరం చెప్పారు. మరొకరెవరైనా అయితే వచ్చి ఆ విషయమే పైవాళ్లకు చెప్పి చేతులు దులుపుకునేవారు. కానీ బల్క్‌సేల్స్‌ హెడ్‌గా ఉన్న రామమూర్తి అలా చేయలేదు. ప్యాకెట్‌ ఎంత గట్టిగా ఉందో చెప్పడానికి దానిమీద తాను నిలబడి చూపించాడు. ఇంకేమంటారు, మాట్లాడకుండా తీసుకెళ్లారు. విప్రో ఉద్యోగులు ఎంత బాధ్యతగా ఉంటారో చెప్పడానికి ఇదొక చిన్న ఉదాహరణ మాత్రమే. ప్రతివాళ్లూ సంస్థ తమదే అన్నట్లుగా ఆలోచించి పనిచేస్తారు. 1973 నుంచి నేరుగా క్యాంపస్‌ నుంచి రిక్రూట్‌ చేసుకోవడం మొదలెట్టారు ప్రేమ్జీ. మేనేజ్‌మెంట్‌ ట్రెయినీస్‌ కూర్చోవడానికి ఎప్పుడూ ఒక కుర్చీ తక్కువగా ఉండేదట. అన్ని విభాగాల్లోనూ తిరుగుతూ పని నేర్చుకునేవారికి కుర్చీతో ఏం పని- కష్టపడి పనిచేయడం అక్కడినుంచే మొదలయ్యేది. యువ ఉద్యోగులతో ప్రేమ్జీ బాగా కలిసిపోయేవారు. సాయంత్రం పూట గంటలు గంటలు చర్చలు జరిగేవి. సినిమాలూ రాజకీయాలూ తప్ప పని గురించి ఎంతైనా మాట్లాడవచ్చు. నిస్సంకోచంగా అభిప్రాయాలు పంచుకోవచ్చు. అలా వారితో సన్నిహితంగా మాట్లాడుతూనే సామర్థ్యాలను కనిపెట్టి సాధారణ ఉద్యోగులనుంచి నాయకులనూ బృందాలనూ తయారుచేసుకునేవారాయన. తమది చిన్న సంస్థే అయినా, ఆచరణలో మార్వాడీ వ్యాపారుల పద్ధతులనే అవలంబిస్తున్నా, ప్రేమ్జీ చూపు మాత్రం ఎప్పుడూ హిందూస్థాన్‌ లీవర్‌వైపు ఉండేది. అవినీతిమయంగా ఉన్న పారిశ్రామిక వాతావరణంలో విలువలకు కట్టుబడి స్వయంకృషినే నమ్ముకున్న ప్రేమ్‌జీని హిందూస్థాన్‌ లీవర్‌ అధికారులూ ఎంతో గౌరవించేవారు.
వైవిధ్యం వైపుగా..
1974లో వేరుశనగ పంటకి నష్టం వాటిల్లడం వల్ల మొత్తంగా నూనెల పరిశ్రమ దెబ్బతింది. దానికి ప్రభుత్వ ఆంక్షలూ తోడయ్యేసరికి అందరూ బ్లాక్‌మార్కెట్‌లో అమ్మేవారు. సన్‌ఫ్లవర్‌ బ్రాండ్‌ ఒక్కటే కచ్చితమైన ధరకి అందుబాటులో ఉండడం వల్ల గిరాకీ, దాంతోపాటే టర్నోవరూ పెరిగాయి. ఆ పరిస్థితులు విప్రోని కొత్త వ్యాపారాలవైపు మళ్లేలా చేశాయి. సాంకేతికత ఆధారంగా త్వరగా అభివృద్ధి సాధ్యమైన రంగం కోసం అన్వేషిస్తూనే అవకాశాలను సమయానికి అందిపుచ్చుకునేవారు ప్రేమ్జీ. 1986లో ప్రారంభించిన సంతూర్‌ సబ్బు వినియోగదారులను ఆకట్టుకుంది. 2000లో ఆదాయంలో సన్‌ఫ్లవర్‌ వనస్పతిని దాటిపోయిన ఈ సబ్బు ఇప్పుడు దేశంలో అమ్ముడుపోతున్న రెండో పెద్ద బ్రాండ్‌. మరో పోటీ సంస్థలో కార్మికులు సమ్మె చేస్తుండడం వల్ల ఆ అవకాశాన్ని వాడుకుని విప్రో శీకాకాయ్‌ని తెచ్చారు. ఎప్పటికప్పుడు మార్కెట్‌ అవసరాలను గమనించుకుంటూ ఆ రంగంలోకి ప్రవేశిస్తూ వచ్చింది విప్రో. ఐబీఎం కంపెనీ ఇక్కడినుంచి వెళ్లిపోవడం వల్ల మినీ కంప్యూటర్ల తయారీ చేపట్టింది. ఆ రంగం గురించి ఏమీ తెలియకపోయినా అమెరికా వెళ్లి పెద్ద పెద్ద కంపెనీలన్నీ చూసి తెలుసుకుని వచ్చి మరీ పనిచేశారు సిబ్బంది. ఒకదాని తర్వాత ఒకటిగా విద్యుత్‌ బల్బులు, వైద్య పరికరాలు, ఏరోస్పేస్‌... అసలు విప్రో చేయని వ్యాపారం లేదన్నట్లుగా సాగింది ఆ విస్తరణ. సాఫ్ట్‌వేర్‌తో తయారీ రంగం నుంచి సేవల రంగంలోకి వచ్చింది. వెస్టర్న్‌ ఇండియా వెజిటబుల్‌ ప్రొడక్ట్స్‌ సంస్థ కాస్తా విప్రో కార్పొరేషన్‌ అయ్యి ముంబయి నుంచి బెంగళూరుకు మారింది. జీఈ లాంటి సంస్థలతో సంయుక్త భాగస్వామ్యాన్ని విజయవంతంగా కొనసాగిస్తోంది.
విలువలే ముఖ్యం
'ఒక పనిచేయండి- కంపెనీ కారు ఇస్తాను, మా డ్రైవరు మిమ్మల్ని నేరుగా బ్రిడ్జిమీదికి తీసుకెళ్తాడు, అక్కడ దిగి నదిలోకి దూకండి...'
ఆహార ఉత్పత్తుల్లో కల్తీ జరగకుండా చూడాల్సిన ప్రభుత్వాధికారి అక్కడ కల్తీ ఏమీ జరగడం లేదని తెలిసి కూడా లంచం కోసం బ్లాక్‌ మెయిల్‌ చేస్తోంటే విప్రో అధికారి చెప్పిన జవాబిది.