हिंदी महासागराची तापमानवाढ - भारतातील किनारपट्टी समुद्राखाली जाण्याच्या उंबरठ्यावर तर नाही ना? - Warming of the Indian Ocean

Warming of the Indian Ocean - भारतीय उपखंडामध्ये दक्षिण भाग हिंदी महसागर आणि अरबी समुद्रानं वेढलेला आहे. यामध्ये हिंदी महासागराची तापमानवाढ किनारपट्टीच्या राज्यांना नजिकच्या भविष्यात धोक्याची ठरत आहे. भारतातील किनारपट्टी समुद्राखाली जाण्याच्या उंबरठ्यावर तर नाही ना, असा प्रश्न यातून उपस्थित केला जात आहे. यासंदर्भात सी. पी. राजेंद्रन यांचं विवेचन पाहूयात.

हैदराबाद Warming of the Indian Ocean : आंतरराष्ट्रीय हवामान निरीक्षण संस्थांनी २०२४ च्या उत्तरार्धात सकारात्मक हिंदी महासागर द्विध्रुव (IOD) परत येण्याची शक्यता वर्तवली आहे. सकारात्मक IOD टप्प्यात पश्चिम हिंदी महासागर पूर्वेकडील भागापेक्षा जास्त उष्ण असण्याची अपेक्षा आहे. हिंदी महासागर द्विध्रुव (IOD), ही एक पुनरावृत्ती होणारी प्रक्रिया आहे. ज्यामुळे पश्चिम आणि पूर्व हिंदी महासागरातील समुद्राच्या पृष्ठभागाचे तापमान कमी-जास्त होते. सकारात्मक टप्प्यात, पश्चिम हिंदी महासागर पूर्व हिंदी महासागरापेक्षा अधिक उबदार होतो आणि जेव्हा हा पॅटर्न उलटतो तेव्हा त्याला नकारात्मक अवस्था म्हणतात. 1999 मध्ये नेचर या जर्नलच्या एका अंकात प्रकाशित झालेल्या, एन. एच. साजी यांच्या नेतृत्वाखालील भारतीय संशोधकांच्या गटाने प्रथम हिंदी महासागराच्या या भिन्न वर्तनाचा अहवाल दिला. ही घटना ENSO किंवा एल निनो-सदर्न ऑसिलेशनशी तुलना करता येते, एक आवर्ती हवामान नमुना जो मध्य आणि पूर्व उष्णकटिबंधीय पॅसिफिक महासागराला प्रभावित करतो. IOD टप्प्यांदरम्यान आपण हिंदी महासागराच्या बाबतीत पाहतो, ENSO हे समुद्राच्या पृष्ठभागाच्या तापमानात आणि हवेच्या दाबामध्ये दर दोन ते सात वर्षांनी पर्यायी बदल दर्शविले जाते. या बदलांचे जागतिक परिणाम आहेत. कारण ते उष्ण कटिबंधातील पर्जन्यमान आणि वाऱ्याच्या पद्धतींमध्ये व्यत्यय आणतात.

IOD च्या आवर्तनाचं स्पष्टीकरण देण्यासाठी अनेक सिद्धांत मांडले गेले आहेत. काही संशोधकांना वाटतं की हिंदी महासागरापर्यंत मर्यादित वायु-समुद्र परस्परसंवाद हे प्राथमिक कारण आहे, तर इतरांनी असं म्हटलंय की नियंत्रित करणारे घटक हे पश्चिम प्रशांत महासागरातील ENSO दोलनांशी जोडलेले आहेत. आयओडी ही एक स्वतंत्र घटना आहे किंवा ती केवळ ENSO चा उपघटक आहे का, या प्रश्नाचे उत्तर कमी-अधिक प्रमाणात दिले जाते. तात्पुरती परिवर्तनशीलता असलेले दोन्ही मोड आयओडी इव्हेंट्सवर प्रभाव टाकतात. दोन्ही प्रकरणांमध्ये, आयओडीचा उगम वायु-समुद्रातील परस्परसंवादातून होतो - ENSO मोड उष्णकटिबंधीय पॅसिफिक महासागराच्या अवकाशीय स्केलवर आढळतो आणि दुसरा मोड दक्षिण हिंदी महासागरातील मास्करेन बेटांजवळील उच्च-दाब क्षेत्राशी संबंधित जोडलेला असतो. सोप्या भाषेत सांगायचं तर, IOD घटना उष्णकटिबंधीय हिंदी महासागरावर जबरदस्त वाऱ्याच्या ताणामुळे उद्भवतात. ज्यामुळे गरम झालेल्या समुद्राच्या पाण्याला उभार येतो. विषुववृत्तीय हिंदी महासागरावर निगेटिव्ह आयओडीचे अस्तित्व असताना, उष्णकटिबंधीय पूर्व हिंदी महासागरात थंड पाणी चांगलेच वर येते तर उष्णकटिबंधीय पश्चिम हिंद महासागरात उबदार पाणी साचते.

हिंदी महासागर द्विध्रुव (IOD) काय आहे?

जेव्हा हिंदी महासागर द्विध्रुवीय (IOD) हवामानाची घटना घडते तेव्हा पश्चिम ऑस्ट्रेलियाच्या जवळ असलेल्या हिंद महासागराच्या पूर्वेकडील भागांच्या समुद्राच्या पृष्ठभागाचे तापमान त्याच्या दीर्घ कालावधीच्या सरासरीपेक्षा थंड होते आणि दुसरीकडे, हिंदी महासागराच्या पश्चिम भागाच्या समुद्राच्या पृष्ठभागाचे तापमान जे आफ्रिकन जवळ आहे ते वाढते. महाद्वीप त्याच्या दीर्घ कालावधीच्या सरासरीपेक्षा (LPA) जास्त उष्ण होतो. जर हिंदी महासागर द्विध्रुव सकारात्मक असेल तर त्याचा परिणाम इंडो-पॅसिफिक प्रदेशातील अनेक देशांमध्ये असामान्य हवामान बदल घडवून आणतो आणि त्याचा संबंध ऑस्ट्रेलियातील दुष्काळ आणि जंगलातील आग आणि आफ्रिका आणि भारतातील अधिक पावसाशी आहे. ही अनियमित हवामान घटना पॅसिफिक महासागरात घडणाऱ्या एल-निनो आणि ला-निनो हवामानातील घटनांसारखीच आहे. परंतु त्यांचा प्रभाव भारत, ऑस्ट्रेलिया आणि यूएसएसह अनेक देशांमध्ये जाणवतो.

सकारात्मक हिंदी महासागर द्विध्रुव सामान्यत: मजबूत नैऋत्य मान्सूनशी संबंधित आहे. कारण हवा उबदार पाण्यावर अधिक प्रमाणात आकाशात जाते. बाष्पीभवन आणि जल-संतृप्त ढगांची निर्मिती यातून सुरू होते. अशा भागात पाऊस चांगला पडतो. सकारात्मक IOD पूर्व आशिया आणि ऑस्ट्रेलियातील कोरड्या परिस्थितीच्या तुलनेत पूर्व आफ्रिका आणि पश्चिम भारतात तीव्र पाऊस पडेल अशी अपेक्षा आहे. सकारात्मक आयओडीच्या निर्मितीसह, नैसर्गिकरित्या उद्भवणारे हवामान आणि हवामान चक्र यांच्यात मानवामुळे निर्माण झालेल्या ग्लोबल वार्मिंगसह इतर घटक देखील आवश्यक आहेत.

ग्लोबल वार्मिंगमुळे, सकारात्मक IOD घटनांची वारंवारता वाढू शकते. 'नेचर'मध्ये प्रकाशित अभ्यासावरुन हे स्पष्ट झालं आहे. हरितगृह वायू उत्सर्जनात वाढ गृहीत धरून, त्यांचे मॉडेल अत्यंत सकारात्मक द्विध्रुवीय घटनांची वारंवारता या शतकात दर 17.3 वर्षांनी एक वरून दर 6.3 वर्षांनी एक होईल असा अंदाज व्यक्त केलाय. नुकत्याच प्रकाशित झालेल्या एका लेखात ('फ्यूचर प्रोजेक्शन्स फॉर द ट्रॉपिकल इंडियन ओशन'), उष्णकटिबंधीय हवामानशास्त्र संस्थेच्या रॉक्सी मॅथ्यू कोल यांच्या नेतृत्वाखालील शास्त्रज्ञांनी हिंदी महासागर उष्ण होऊ शकतो अशी चिंताजनक परिस्थिती मांडली. दीर्घ कालावधीत 1.7 ते 3.8 अंश सेल्सिअस तापमान वाढू शकते. अशा प्रकारे 21 व्या शतकाच्या अखेरीस समुद्राच्या पृष्ठभागाचे सरासरी तापमान (SST) 28 अंश सेल्सिअसपेक्षा जास्त होण्याची शक्यता आहे. शास्त्रज्ञांनी इशारा दिलाय की, यामुळे भौगोलिकदृष्ट्या भिन्न प्रभाव असलेल्या प्रदेशात असमान्यपणे वारंवार आणि तात्पुरते तीव्र पाऊस, दुष्काळ, उष्णकटिबंधीय चक्रीवादळे आणि जंगलात आग लागण्याची शक्यता आहे. या बदलांचा परिणाम नैऋत्य मान्सूनवर होईल, जो भारताच्या वार्षिक पावसाच्या 70 टक्के आहे. याच अभ्यासात, असा अंदाज वर्तवण्यात आला आहे की, या शतकाच्या शेवटी पृष्ठभागाचा pH 8.1 वरील पूर्वी नोंदलेल्या pH वरून 7.7 च्या खाली जाईल. समुद्राच्या पाण्याच्या परिणामी आम्लीकरणामुळे सागरी परिसंस्था आणि उत्पादकता आणखी खालावली जाईल. अरबी समुद्रातील लक्षद्वीप आणि मालदीव आणि बंगालच्या उपसागरातील अंदमान-निकोबार आणि सुमात्रा यांच्या आसपास सर्वाधिक प्रमाणात आढळणाऱ्या कोरल रीफसाठी आम्लीकरण हा मोठा धोका असेल.

मोंगाबे यांनी उष्णकटिबंधीय हवामानशास्त्र संस्थेनं केलेल्या संशोधनाचा अहवाल दिला, ज्यामध्ये 1951 ते 2015 दरम्यान समुद्राच्या पृष्ठभागाच्या तापमानात दर दशकात 0.15 अंश सेल्सिअसने सरासरी वाढ झाल्याचे आढळून आले. हे देखील उघड झाले आहे की पश्चिम हिंदी महासागराने 1982 आणि 1982 दरम्यान सुमारे 66 सागरी उष्णतेच्या लाटा अनुभवल्या. तत्कालीन भूविज्ञान राज्यमंत्र्यांनी 2022 मध्ये राज्यसभेत केलेल्या विधानाचा हवाला देत, मोंगाबेने अहवाल दिला की उत्तर बंगालच्या उपसागरात उष्णतेच्या लाटा दोन ते तीन पट वाढल्या आहेत.

समुद्राच्या पाण्याच्या थर्मल विस्तारामुळे समुद्राची पातळी वाढू शकते, यालाच आपण पाण्याला उभार येतो असं म्हटलंय. याचा दूरगामी विचार करायचा झाल्यास यामुळे ध्रुवांवर हिमनदी वितळण्याच्या प्रक्रियेला या घटना पूरक ठरू शकतात. समुद्र पातळी वाढीत जवळपास 50 टक्के औष्णिक विस्ताराचा वाटा आहे. जागतिक हवामान संघटनेच्या म्हणण्यानुसार समुद्र पातळी वाढ जागतिक स्तरावर एकसमान नाही आणि प्रादेशिक पातळीवर बदलते. यातून भारत आणि बांगलादेश सर्वात जास्त प्रभावित होतील. सध्याचा तापमानवाढीचा ट्रेंड कायम राहिल्यास जागतिक पातळीवरील सुमारे २५ टक्के खारफुटी पुढील ५० वर्षांत बुडतील असा अंदाज आहे. खारफुटीच्या नुकसानीमुळे लाखो लोकांना जगभरातील किनारपट्टीवरील पुराचा सामना करावा लागू शकतो. काही शहरात समुद्राचं पाणी शिरू शकतं.

नैऋत्य हिंदी महासागरात समुद्राच्या पातळीत 2.5 मिमी/वर्षाच्या दराने वाढ होते - जागतिक सरासरीपेक्षा आणि हिंदी महासागराच्या इतर भागांमध्ये वेगाने ही वाढ होत आहे. नॅशनल सेंटर फॉर कोस्टल रिसर्चने दिलेल्या अहवालानुसार, पश्चिम बंगाल (सुंदरबन), ओडिशा, पाँडिचेरी, तामिळनाडू आणि केरळ ही राज्ये आधीच समुद्राच्या पातळीत वाढ झाल्याने किनारपट्टीच्या भागात मोठ्या प्रमाणावर धूप होत असल्यानं पाण्याखाली जात आहेत. मध्य केरळमधील कुट्टनाड, कोची (वायपिन), वैकोम आणि थ्रिसूरच्या काही भागांसह अनेक भागांना समुद्र पातळी वाढण्याचा इशारा दिला आहे. स्थानिक भरती-ओहोटीतील फरक, मानवनिर्मित बदल आणि पर्यावरणाचा ऱ्हास यामुळे समुद्राच्या पातळीत सरासरी वाढ होते. कोलकाता, चेन्नई आणि मुंबई ही भारतीय शहरे देखील समुद्र पातळी वाढण्याच्या धोक्यात आहेत. मार्च 2022 च्या जिओफिजिकल रिसर्च लेटर्समध्ये प्रकाशित झालेल्या एका शोध निबंधात असं सुचवलं आहे की प्रचंड बांधकामाचा भार आणि वाढत्या समुद्राच्या भारासह भूजलाच्या प्रचंड उपशामुळे मुंबई 2 मिमी/वर्ष दराने समुद्राला जवळ करत आहे. यातून दुहेरी संकटाला मुंबई सामोरी जात आहे.

एका अंदाजानुसार 2050 सालापर्यंत हिंदी महासागराच्या किनाऱ्यावरील देशांमध्ये राहणारे लाखो लोक किनारपट्टीवरील पुराच्या वाढीव वारंवारतेमुळे प्रभावित होतील. किनारपट्टीवरील जमीनीची धूप होत असल्यानं त्याचा प्रभाव कमी करण्यासाठी धरणे आणि बंधारे बांधण्यासारख्या उपायांचा विचार करण्याची वेळ आली आहे. डच लोक "मीबेवेगेन" म्हणतील, ज्याचे ढोबळमानाने भाषांतर "पाण्यावर फिरणे" असं केलं जातं, तसंच समुद्राच्या पातळीतील वाढीचा सामना करण्यासाठी भारदस्त किंवा तरंगणारी घरं आणि मीठ सहन करणारी शेती यासारख्या दीर्घकालीन धोरणांचा विचार करणे देखील फायदेशीर ठरणार आहे. एक तृतियांश जमीन समुद्रसपाटीच्या खाली असलेला आणि अंदाजित समुद्र पातळीच्या वाढीमुळे सर्वात जास्त बाधित होण्याची शक्यता असलेला देश म्हणून, नेदरलँड्सने जगाला दाखवून दिलं आहे की येणाऱ्या परिस्थितीत कसा मार्ग काढता येईल. देशातील किनारपट्टीलगतच्या शहरांनी त्यांचा आदर्श घेण्याची गरज आहे.

हेही वाचा..