रिझर्व बँकेची नव्वदी: रिझर्व बँकेचे कार्य आणि बँकेपुढील आव्हाने - RBI 90 NEW CHALLENGES

RBI completed 90 years : रिझर्व बँक ऑफ इंडियाने नुकतीच नव्वदी पार केली. या ९० वर्षात बँकेनं देशासाठी महत्वाची मध्यवर्ती बँक म्हणून चोख भूमिका बजावली. यानिमित्ताने रिझर्व बँकेचे कार्य आणि बँकेपुढील आव्हाने यासंदर्भात डॉ. अनंत एस यांचा हा माहितीपूर्ण लेख.

हैदराबाद RBIRBI completed 90 years: नुकतीच रिझर्व बँक ऑफ इंडिया (RBI) ने आपल्या स्थापनेची 90 वर्षे साजरी केली. रिझर्व बँक ऑफ इंडिया कायदा, 1934 अंतर्गत आरबीआयची स्थापना करण्यात आली आणि 1 एप्रिल 1935 पासून तिचे कामकाज सुरू झाले. 1949 मध्ये राष्ट्रीयीकरण करण्यात आले. स्थापनेच्या वेळी त्याचे मुख्य कार्यालय कलकत्ता (आता कोलकाता) येथे होते. तसंच 1937 मध्ये बॉम्बे (आता मुंबई) येथे स्थलांतरित झाले. हे प्रामुख्याने चांगल्या आर्थिक व्यवस्थापनासाठी एक संस्था म्हणून स्थापन केले गेले. आज विकसनशील देशांच्या केंद्रीय बँकांमध्ये RBI ची अतुलनीय विश्वासार्हता आहे. जगातील प्रमुख केंद्रीय बँकांच्या मानकांनुसार, RBI 90 वर्षांची असूनही प्रत्यक्षात खूपच तरुण आहे. जगातील पहिली मध्यवर्ती बँक स्वीडनची रिक्सबँक आहे जी 1668 मध्ये स्थापन झाली आणि 1694 मध्ये बँक ऑफ इंग्लंडची स्थापना झाली. या दोन्ही, RBI प्रमाणेच, सरकारी कर्ज खरेदी करण्यासाठी संयुक्त स्टॉक कंपन्या म्हणून स्थापन करण्यात आल्या होत्या. 1800 मध्ये, नेपोलियनने उच्च चलनवाढीमुळे चलन स्थिर करणे आणि सरकारला कर्ज उभारणीस मदत करणे या दुहेरी उद्देशाने फ्रान्सची मध्यवर्ती बँक, बँक डी फ्रान्सची स्थापना केली. यूएस फेडरल रिझर्व्ह ही नंतर विसाव्या शतकात स्थापन करण्यात आली. सध्याच्या काळात, मध्यवर्ती बँकांना मुख्यतः प्रभावी चलनविषयक धोरण व्यवस्थापन, चलन आणि बँकिंग ऑपरेशन्स आणि शेवटचा उपाय म्हणून कर्ज देणारे काम दिले जाते. यूएस फेडरल रिझर्व्ह आणि आरबीआयसह बहुतेक केंद्रीय बँकांचे चलन स्थिरता आणि आर्थिक वृद्धी हे दुहेरी उद्दिष्टे आहेत. ज्यांचा समतोल राखणे खूप कठीण असते, विशेषत: आधुनिक काळात आणि गोल्ड स्टँडर्डच्या ऱ्हासानंतर हे दिसतं.

महागाईचे आव्हान - सोप्या भाषेत काही गोष्टी स्पष्ट करताना, मध्यवर्ती बँकरसाठी, जेव्हा सोने मानक 1914 पर्यंत प्रचलित होते तेव्हा जीवन खूप सोपे होते. कारण बँकिंग आणि जागतिक व्यापार कमी गुंतागुंतीचा होता. अधिक प्रगत देशांमध्ये आणि त्या दिवसांत, सोन्याचा साठा कमी झाल्यामुळे देशाचे चलन कमकुवत होते आणि त्यामुळे अनेकदा मध्यवर्ती बँकांनी व्याजदरात वाढ केली. ज्यामुळे सामान्यतः इतर भागांमधून सोन्याचा प्रवाह देशात परत येऊ लागला. कारण मोठ्या व्याजदराचा लाभ घेण्यासाठी हे घडत होतं. अर्थात, भारतासारख्या देशांमध्ये ज्यावर इतर देशांचे राज्य होते, स्थानिक चलनाचे भवितव्य मदर कॉलनीशी जोडलेले होते (भारताच्या बाबतीत ग्रेट ब्रिटन). इतर मध्यवर्ती बँकांप्रमाणे, त्याच्या स्थापनेच्या वेळी, RBI देखील शेअरहोल्डर्ससह संयुक्त स्टॉक कंपनी म्हणून समाविष्ट करण्यात आली. भारतात, आरबीआयच्या स्थापनेपूर्वी, बँकिंग क्षेत्रात तीन प्रेसीडेंसी बँकांचे वर्चस्व होते (बँक ऑफ बेंगाल, बँक ऑफ मद्रास आणि बँक ऑफ बॉम्बे) ज्यांचे 1935 मध्ये विलीनीकरण करून इम्पीरियल बँक ऑफ इंडियाची स्थापना झाली. ज्याचे नंतर राष्ट्रीयीकरण करण्यात आले आणि स्टेट बँक ऑफ इंडिया म्हणून ओळखली जाऊ लागली. त्याच्या स्थापनेपर्यंत, चलन व्यवस्थापन थेट ब्रिटिश भारत सरकारने प्रेसिडेन्सी बँक्स/इम्पीरियल बँकेकडे सरकारच्या वतीने कर्ज घेण्याचे आणि सरकारच्या वतीने बँकिंग कार्ये हाती घेण्याचे काम दिले होते. सुरुवातीच्या दशकात, आरबीआयसाठी सर्वात महत्वाची कामे म्हणजे कृषी मालाच्या किमतींवर लक्ष ठेवणे हे होते.

1991 मध्ये अर्थव्यवस्थेच्या उदारीकरणापर्यंतच्या वर्षांत, महागाई नियंत्रित करणे आणि कृषी आणि उद्योगासाठी पुरेसे भांडवल उपलब्ध आहे हे पाहणे हे आरबीआयचे सर्वात महत्त्वाचे कार्य होते. पंचवार्षिक योजनांतर्गत मोठ्या नियोजित आर्थिक मॉडेलचा भाग म्हणून हे कार्य हाती घेण्यात आले. रिझर्व्ह बँकेला उदारीकरणापूर्वी ज्या प्रमुख समस्येला सामोरे जावे लागले होते ती म्हणजे सतत वाढणारी वित्तीय तूट आणि अर्थव्यवस्थेच्या नियंत्रित आणि प्रतिबंधित स्वरूपामुळे परकीय गुंतवणुकीची निम्न पातळी यामुळे संसाधने उभारण्यात अडचण होती. हे केंद्र आणि राज्यांच्या एकत्रित वित्तीय तूटमध्ये दिसून येते जी 1984-85 मध्ये GDP च्या 8.8% वरून 1990-91 मध्ये GDP च्या 9.4% पर्यंत वाढली. आखाती युद्धादरम्यान तेलाच्या किमती वाढल्याने देयकांच्या संतुलनावर दबाव निर्माण झाला. ज्यामुळे परकीय चलनाच्या कमतरतेवर मात करण्यासाठी आणि त्यानंतरच्या अर्थव्यवस्थेच्या उदारीकरणासाठी IMF कडे सोने तारण ठेवण्याची आवश्यकता होती. उदारीकरणानंतर आणि पैशाच्या प्रवाहासोबत महागाईशी लढा आणि ठेवीदारांचे संरक्षण हे आरबीआयसाठी महत्त्वाचे काम होते.

नवीन आव्हाने - चलन स्थिर करण्यावर लक्ष केंद्रित करणाऱ्या कोणत्याही आर्थिक धोरणासाठी व्यापार आणि परकीय चलन प्रवाह येणारा आणि जाणारा यांचे बारकाईने निरीक्षण करणे आवश्यक आहे. भारताच्या बाबतीत, RBI कडे नेहमीच परकीय चलन संसाधने व्यवस्थापित करण्याचा प्रश्न असतो. कारण सर्वात मोठी आयात वस्तू तेल आहे आणि ती डॉलरमध्ये मूल्यांकित केली जाते. शिवाय, तेलाला सर्वात अस्थिर वस्तूंपैकी एक म्हणून प्रतिष्ठा आहे आणि तेलाचा आंतरराष्ट्रीय व्यापार यूएस डॉलरमध्ये होतो. सरासरी, 2011 पासून, भारताने वर्षाला सुमारे 10 लाख कोटी रुपयांचे तेल आयात केले आहे. गेल्या दोन वर्षांत ते होते सुमारे १२ लाख आणि १६ लाख कोटी रुपये. युक्रेनवर रशियन आक्रमण आणि त्यानंतरच्या अमेरिकेच्या निर्बंधांमुळे ही आयात आणि त्यांची देयके अधिक गुंतागुंतीची झाली आहेत. आरबीआयसाठी वाढलेले विदेशी पोर्टफोलिओ प्रवाह (FPI) व्यवस्थापित करणे हे दुसरे महत्त्वाचे आव्हान आहे. हे महत्त्वाचे आहे कारण FPI, विदेशी थेट गुंतवणूक (FDI) पेक्षा वेगळे "हॉट मनी" मानले जाते जे वेगाने प्रवेश करते आणि अस्तित्वात असते. गेल्या जवळपास 15 वर्षांपासून, आरबीआय आणि केंद्र सरकारने आंतरराष्ट्रीय व्यापार रुपयात सेटलमेंटला प्रोत्साहन देण्यासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न केले आहेत. थोड्या काळासाठी, 1960 च्या दशकात, कुवेत, कतार, बहरीन आणि काही आखाती देशांमध्ये रुपया कायदेशीर निविदा होता.

UAE त 1966 मध्ये भारतीय चलनाचे अवमूल्यन झाल्याने ते चलन मागे घेण्यात आले. सोव्हिएत युनियनच्या पतनापूर्वी, भारत आणि यूएसएसआरमध्ये मोठ्या प्रमाणात रुपया-रूबल व्यापार होता. जिथे दोन्ही देशांनी विकल्या जाणाऱ्या वस्तू संबंधित चलनांमध्ये सेटल केल्या जात होत्या आणि परस्पर करारानुसार मोजल्यानुसार किंमती निश्चित केल्या जात होत्या. तथापि, सोव्हिएत युनियनच्या पतनाने हा मार्ग बंद झाला. भूतकाळात, जागतिक आर्थिक संकट आणि परिणामी जागतिक व्यापारात निर्माण झालेल्या गुंतागुंतीमुळे या प्रयत्नांना फळ मिळाले नाही. कोविड नंतर आणि विशेषत: 2022 नंतर रुपयातील आंतरराष्ट्रीय व्यापाराच्या सेटलमेंटवर लक्ष केंद्रित करण्याच्या प्रयत्नांना जोर आला. वाढलेला भौगोलिक-राजकीय तणाव आणि जागतिक मध्यवर्ती बँकांच्या विविधीकरणाच्या वाढलेल्या प्रवृत्ती व्यतिरिक्त डॉलरमुक्तीकरणावर लक्ष केंद्रित केले. परकीय चलन होल्डिंगलाही त्याची मदत झाली आहे. ऑगस्ट 2023 मध्ये, RBI ने यूके, जर्मनी, बांगलादेश रशिया, इस्रायल आणि श्रीलंका यासह 22 परदेशी देशांतील बँकांना स्पेशल रुपी व्होस्ट्रो खाती (SPVA) उघडण्याची परवानगी दिली. व्होस्ट्रो खात्यांना पहिल्यांदा 2016 मध्ये परवानगी देण्यात आली होती आणि ही एक विशेष सुविधा आहे, ज्यामध्ये परदेशी बँकेला भारतीय रुपयामध्ये परकीय चलन ठेवण्याची परवानगी आहे जेणेकरून ते परदेशी बँकांच्या ग्राहकांसाठी वापरले जाऊ शकते. ज्यामध्ये परदेशी बँकेची देशात प्रत्यक्ष उपस्थिती नाही. "वोस्ट्रो" हा लॅटिन शब्द आहे ज्याचा अर्थ "तुमचा" आहे. हे विदेशी बँक भारतीय बँकेला खाते सेटल करण्याची आणि देशामध्ये प्रतिपक्षाला पैसे देण्याची सूचना देऊन चालवते.

अनेकदा असे सूचित केले जाते की जवळपास 64 देशांनी अशा SPVA रुपयामध्ये व्यापार करण्यासाठी उघडण्यात स्वारस्य दाखवले आहे. कारण ते परकीय चलनात परत जाण्याचा लाभ देतात. भारतासाठी फायदा असा आहे की मौल्यवान परकीय चलनाची बचत करताना, रुपयाच्या आंतरराष्ट्रीयीकरणाचा पाया घालण्याची आणि जागतिक व्यापारात वापरल्या जाणाऱ्या चलनांत भारतीय रुपया महत्त्वपूर्ण चलन म्हणून उदयास येण्याचे दीर्घकालीन उद्दिष्ट पूर्ण करण्याची शक्यता वाढते. आत्तापर्यंत, आंतरराष्ट्रीय व्यापारात वापरल्या जाणाऱ्या सर्वात महत्त्वाच्या चलनांवर यूएस डॉलरचे वर्चस्व आहे जे युरो, ब्रिटीश पाउंड आणि जपानी येन नंतर सर्वाधिक वापरले जाते. ह्यांना "मोठी चार चलने" म्हणून संबोधले जाते. या बिग फोरचा वापर इतर सर्व राष्ट्रांद्वारे परकीय चलन राखीव म्हणून देखील केला जातो. तथापि, जागतिक आर्थिक संकटापासून आणि विशेषत: 2013 नंतर, इतर अधिक द्रव आणि स्वीकार्य चलनांचा समावेश करून चलन साठ्यात विविधता आणण्याचा देशांकडून जाणीवपूर्वक प्रयत्न केला जात आहे. 1999 मध्ये एकूण जागतिक चलन साठ्यापैकी फक्त 2% नॉन-बिग 4 चलनांचा वापर 2023 पर्यंत 12% पर्यंत वाढला आहे. याचा अर्थ असा आहे की देश अधिकाधिक 'डी-डॉलरीकरणाकडे' पाहत आहेत. (म्हणजे, यूएस डॉलर व्यतिरिक्त इतर चलनांमध्ये चलन राखीव ठेवण्याचा विचार). येथेच स्थानिक चलनांमध्ये द्विपक्षीय व्यापार करार करण्यासाठी भारताच्या प्रयत्नाचा देशांसाठी महत्त्वाचा परिणाम दिसून येत आहे. भारतासाठी, स्थानिक चलनातील व्यापारामुळे परकीय चलनाच्या साठ्यावरील दबाव कमी होण्यास मदत होऊ शकते आणि त्यामुळे चलनवाढीविरुद्धच्या मोठ्या लढ्यात मदत होऊ शकते.

तंत्रज्ञानाचे वाढलेले महत्त्व आणि तंत्रज्ञानामुळे आता सुलभ झालेल्या पैशाच्या सीमापार प्रवाहाला सामोरे जाण्याची गरज ही आरबीआयला आता हाताळावी लागणारी दुसरी महत्त्वाची समस्या आहे. क्रिप्टो करन्सी आणि डिजिटल चलनांशी व्यवहार करणे हे आरबीआयसाठी सर्वात मोठे आव्हान म्हणून उदयास येणार आहे. क्रिप्टो करन्सी इश्यूने इंटरनेटच्या युगात जेव्हा पैसे काही सेकंदात किंवा मिनिटांत महाद्वीपांमध्ये जाऊ शकतात तेव्हा सीमापार पैशाच्या जलद प्रवाहाचे धोके स्पष्टपणे दर्शविले. यामुळे मनी लाँड्रिंग आणि इतर बेकायदेशीर प्रवाह थांबवण्याचे प्रश्न आणि आव्हाने निर्माण होतात. डिजिटल चलन हे आणखी एक क्षेत्र आहे जे आरबीआयने जाहीर केले आहे की त्यात प्रयोग सुरू आहेत. डिजिटल चलन हे बँकिंग क्षेत्रासाठी सर्वात मोठे आव्हान म्हणून उदयास येऊ शकते. कारण आरबीआयला डिजिटल चलनाच्या समस्येचा आणि आव्हानाचा सामना करावा लागेल. दुहेरी समस्या म्हणजे नागरिकांना खात्री देणे की त्यांचे पैसे सुरक्षित असतील आणि सरकार राजकीय किंवा इतर कारणांमुळे ते जप्त करणार नाही. कारण असे की डिजिटल चलन जर शेड्युल्ड कमर्शियल बँकेत ठेवले असेल तर ते बँकेच्या शाखेत जमा केलेल्या भौतिक पैशापेक्षा व्यवहार्यपणे वेगळे होत नाही. परंतु, डिजिटल पैशाचे आकर्षण ही त्याची सुरक्षितता असेल, विशेषत: मोठ्या आर्थिक समस्यांमुळे किंवा भीतीमुळे बँकिंग प्रणाली अस्थिर झाल्यास हा धोका आहे. अशा परिस्थितीत, लोकांना नेहमीच त्यांचे डिजिटल पैसे सुरक्षित ठेवायचे असतात आणि ते आरबीआयकडे ठेवण्यापेक्षा काहीही सुरक्षित नसते. परंतु जर सर्व डिजीटल मनी सेंट्रल बँकेकडे वळले की ते सेल्फीफिलिंग कॅस्केड तयार करते, कारण ठेवी सेंट्रल बँकेकडे जातील. जर अशी सुरक्षा नागरिकांना उपलब्ध नसेल तर RBI कायद्यानुसार ग्राहक सेवा किंवा ग्राहकांच्या ठेवी ठेवण्याच्या व्यवसायात नाही तर ती बँकर्सची बँक आहे आणि बँकेसाठी शेवटचा उपाय म्हणून कर्ज देणारी आहे.

त्यामुळे, १९७० च्या दशकापासून आरबीआयला ज्या धोरणात्मक आव्हानांना तोंड द्यावे लागत आहे ते आता 1970 नंतरच्या कोणत्याही काळापेक्षा अधिक गुंतागुंतीचे झाले आहेत. आव्हानांमध्ये चीनचा उदय, वाढलेला भौगोलिक-राजकीय संघर्ष आणि आर्थिक प्रवाहावर निर्माण होणारा दबाव, बहु-ध्रुवीय जगाच्या संभाव्य पुनरुत्थानासह चलन आव्हाने आणि वाढता संघर्ष यांचा समावेश आहे. रिझर्व्ह बँकेतील धोरण निर्मात्यांची जुनी पिढी निवृत्त झाल्यामुळे किंवा लोप पावत असताना, बहु-ध्रुवीय जगात चलनविषयक समस्यांना कसे सामोरे जावे याविषयीची संस्थात्मक स्मृती आणि संघर्ष जे सर्वसामान्य होते, त्याप्रमाणेच ही नवीन आव्हाने उभी राहिली आहेत.

हेही वाचा...