કચ્છ: 2500 વર્ષ જૂની કળા 'પટ્ટચિત્ર', વિન્ટર ફેસ્ટિવલમાં આકર્ષણનું કેન્દ્ર બની

કચ્છના શ્રુજન એલ.એલ.ડી.સી. વિન્ટર ફેસ્ટિવલમાં ઓડિશાની જૂની કળા 'પટ્ટચિત્ર'એ સૌ કોઈને આકર્ષિત કર્યા છે. આ કળામાં ખૂબ ઝીણવટભર્યું કામ કરવામાં આવે છે.

કચ્છ: સૂકા રણપ્રદેશ તરીકે ઓળખાતો કચ્છ કે, જે પોતાની વિવિધ કળા કારીગરી માટે પ્રખ્યાત છે. એવી જ રીતે ઓડિશા પણ પોતાની વિવિધ પૌરાણિક કળાઓ માટે પ્રખ્યાત છે. ઓડિશાની વિવિધ કળાઓનું પ્રદર્શન અને તેમાંથી બનાવેલી વિવિધ વસ્તુઓના વેંચાણ અર્થે ઓડિશાના કારીગરો કચ્છના શ્રુજન એલ.એલ.ડી.સી. વિન્ટર ફેસ્ટિવલમાં આવ્યા છે. જે પૈકીની 2500 વર્ષ જૂની કળા 'પટ્ટચિત્ર'એ સૌ કોઈને આકર્ષિત કર્યા છે. આ કળામાં ખૂબ ઝીણવટભર્યું કામ કરવામાં આવે છે.

ઓડિશાની પ્રખ્યાત કળા બની આકર્ષણનું કેન્દ્ર: ઓડિશાની પ્રખ્યાત કળા 'પટ્ટચિત્ર' એ પરંપરાગત, કાપડ-આધારિત સ્ક્રોલ પેઇન્ટિંગ છે. જે પૂર્વ ભારતીય રાજ્યો ઓડિશા, પશ્ચિમ બંગાળ અને બાંગ્લાદેશના ભાગોમાં આધારિત છે. 'પટ્ટચિત્ર' કળાકૃતિ તેની જટિલ વિગતો તેમજ તેમાં અંકિત પૌરાણિક કથાઓ અને લોકવાર્તાઓ માટે જાણીતું છે. 'પટ્ટચિત્ર' એ ઓડિશાની પ્રાચીન કલાકૃતિઓમાંની એક છે, જે મૂળરૂપે ધાર્મિક ઉપયોગ માટે અને પુરીના યાત્રાળુઓ તેમજ ઓડિશાના અન્ય મંદિરો માટે સંભારણા તરીકે બનાવવામાં આવે છે.

વિવિધ સામગ્રી પર ચિત્રો આલેખવાની જૂની પરંપરા:'પટ્ટચિત્ર' કાપડ, કાગળ, પાંદડા, તાડપત્રી જેવી સામગ્રી પર ચિત્રો આલેખવાની ઓડિશાની જૂની પરંપરા છે. ઓડિશાના રઘુરાજપુર, પુરી, દાંડા સાહી, પરલાખેમુંડી, ચિકીટી, દિગપહાંડી, સોનેપુર, ધારકોટ જેવા વિસ્તારના લોકો આ કળા સાથે સંકળાયેલા છે. સંસ્કૃતમાં, પટ શબ્દનો અર્થ થાય છે "કાપડ" અને ચિત્રનો અર્થ "ચિત્ર" થાય છે. આમાંના મોટાભાગના ચિત્રોમાં હિંદુ દેવી-દેવતાઓની વાર્તાઓ દર્શાવવામાં આવી છે.

'પટ્ટચિત્ર' કળામાં વિવિધ સામગ્રી પર ચિત્રો આલેખવાની જૂની પરંપરા છે. (ETV BHARAT GUJARAT)

ચિત્ર મારફતે કથા વર્ણન: 'પટ્ટચિત્ર' કળા એ કાપડ-સ્ક્રોલ પર ચલાવવામાં આવેલા ચિત્રોનું પ્રાચીન સ્વરૂપ હતું અને વાર્તા કહેવાના વર્ણનાત્મક- ઉપદેશાત્મક પ્રકૃતિની થીમ્સ સાથે વ્યવહાર કરવામાં આવતો હતો, જેનો ઉલ્લેખ હિન્દુ, જૈન અને બૌદ્ધ ગ્રંથોમાં જોવા મળે છે. તો મોટે ભાગે આ કળામાં ચિત્ર મારફતે કથા વર્ણવામાં આવે છે. જેમાં ભાગવત્, રામાયણ, મહાભારતની કથાઓ ચિત્ર સ્વરૂપે રજૂ કરવામાં આવે છે. તો ભગવાન જગન્નાથની પણ ચિત્રકૃતિઓ આ કળામાં દર્શાવવામાં આવે છે.

પ્રાચીન 'પટ્ટચિત્ર' કળા એ હિન્દુ પૌરાણિક કથાઓ પર આધારિત છે. (ETV BHARAT GUJARAT)

સૌથી જૂની અને સૌથી લોકપ્રિય કલા: પ્રાચીન 'પટ્ટચિત્ર' કળા એ હિન્દુ પૌરાણિક કથાઓ પર આધારિત છે અને ખાસ કરીને જગન્નાથ અને વૈષ્ણવ સંપ્રદાયથી પ્રેરિત છે. આ પેઇન્ટિગ્સમાં વપરાતા તમામ રંગો કુદરતી છે અને ચિત્રકારો એટલે કે, ઓડિશી પેઇન્ટર દ્વારા ચિત્રો સંપૂર્ણપણે જૂની પરંપરાગત રીતે બનાવવામાં આવ્યા છે. પટ્ટચિત્ર પેઇન્ટિંગ શૈલી ઓડિશાની સૌથી જૂની અને સૌથી લોકપ્રિય કલા સ્વરૂપોમાંની એક છે.

કારીગરો હળવા લાલ અથવા પીળા રંગના બ્રશથી સીધા ચિત્રો દોરે છે (ETV BHARAT GUJARAT)

દેવી-દેવતાઓના વ્યક્તિગત ચિત્રો: 'પટ્ટચિત્ર' કળાની સંસ્કૃતિની શરૂઆતથી જ ભગવાન જગન્નાથ, જે ભગવાન કૃષ્ણના અવતાર હતા. તે પ્રેરણાના મુખ્ય સ્ત્રોત રહ્યા છે. 'પટ્ટચિત્ર'નો વિષય મોટે ભાગે પૌરાણિક, ધાર્મિક વાર્તાઓ અને લોકકથાઓ છે. આ થીમ્સ મુખ્યત્વે ભગવાન જગન્નાથ અને રાધા-કૃષ્ણ પર છે. શ્રી જગન્નાથ, બલભદ્ર અને સુભદ્રાના વિવિધ વેશ, મંદિરની પ્રવૃત્તિઓ, જયદેવના 'ગીતા ગોવિંદ' પર આધારિત વિષ્ણુના 10 અવતાર, કામ કુજારા નવગુંજરા, રામાયણ, મહાભારત દેવી-દેવતાઓના વ્યક્તિગત ચિત્રો પણ દોરવામાં આવે છે.

પેઇન્ટિંગ્સ બનાવવામાં ઓછામાં ઓછા 15 દિવસ જેટલો સમય લાગે છે. (ETV BHARAT GUJARAT)

લાક્ષણિક દ્રશ્યો અને આકૃતિઓ: કારીગરો ચિત્રો માટે પેન્સિલ અથવા ચારકોલનો ઉપયોગ કરતા નથી. કારણ કે, કારીગરો એટલા નિષ્ણાત હોય છે કે, તેઓ હળવા લાલ અથવા પીળા રંગના બ્રશથી સીધા ચિત્રો દોરે છે અને ત્યાર બાદ તેમાં રંગો ભરવામાં આવે છે. ત્યાર બાદ તેને રોગાન કોટિંગ આપવામાં આવે છે અને પેઇન્ટિંગ ચળકતા બને છે. પટ્ટચિત્રોમાં કૃષ્ણ, ગોપીઓ, હાથી, વૃક્ષો અને અન્ય જીવો જેવા લાક્ષણિક દ્રશ્યો અને આકૃતિઓ જોવા મળે છે. કૃષ્ણ હંમેશા વાદળી અને ગોપીઓ હળવા ગુલાબી, જાંબલી અથવા ભૂરા રંગમાં રંગવામાં આવે છે.

'પટ્ટચિત્ર' કળાની સંસ્કૃતિની શરૂઆતથી જ ભગવાન જગન્નાથ પ્રેરણા સ્ત્રોત રહ્યા છે. (ETV BHARAT GUJARAT)

'પટ્ટચિત્ર' માટે કલાકારો પોતે રંગો બનાવે છે: ચિત્રકારો ફેક્ટરી દ્વારા બનાવેલા પોસ્ટર રંગો માટે વનસ્પતિ અને ખનિજ રંગોનો ઉપયોગ કરે છે. તેઓ તેમના પોતાના રંગો તૈયાર કરે છે. શંખમાંથી સફેદ રંગ ખૂબ જ જોખમી પ્રક્રિયામાં પાઉડર કરીને, ઉકાળીને અને ફિલ્ટર કરીને બનાવવામાં આવે છે. 'હિંગુલા', એક ખનિજ રંગ, લાલ માટે વપરાય છે. 'હરિતલા', પીળા માટે પથ્થર ઘટકોનો રાજા, 'રામરાજા' વાદળી માટે એક પ્રકારનો ઈન્ડિગોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. શુદ્ધ દીવો - નાળિયેરના છીપને સળગાવીને બનાવેલ કાળો રંગનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આ 'ચિત્રકાર' દ્વારા ઉપયોગમાં લેવાતા બ્રશ પણ સ્વદેશી છે અને તે ઘરેલું પ્રાણીઓના વાળથી બનેલા છે. જેમાં ભેંસની ગરદનના વાળ તેમજ ખિસકોલીના વાળમાંથી બનાવેલા બ્રશ હોય છે.

ભાગવત્, રામાયણ, મહાભારતની કથાઓ ચિત્ર સ્વરૂપે રજૂ કરવામાં આવે છે. (ETV BHARAT GUJARAT)

તાડપત્ર પટ્ટચિત્ર: તાડપત્ર 'પટ્ટચિત્ર' જે ઉડિયા ભાષામાં તાડના પાન પર દોરેલા તાલા પટ્ટચિત્ર તરીકે ઓળખાય છે. સૌપ્રથમ તાડના પાંદડાને ઝાડમાંથી લીધા પછી સખત થવા માટે છોડી દેવામાં આવે છે. પછી આ કેનવાસની જેમ બને છે. એકસાથે સીવેલું પામ પર્ણની સમાન કદની પેનલો પર કોતરેલા ખાંચો ભરવા માટે કાળી અથવા સફેદ શાહીનો ઉપયોગ કરીને છબીઓ શોધી કાઢવામાં આવે છે. આ પેનલ્સને પંખાની જેમ સરળતાથી ફોલ્ડ કરી શકાય છે અને વધુ સારી રીતે સંરક્ષણ માટે કોમ્પેક્ટ પાઈલમાં પેક કરી શકાય છે. મોટેભાગે પામ-લીફ ચિત્રો વધુ વિસ્તૃત હોય છે.

500 રૂપિયાથી 2 લાખની કિંમત: આ 'પટ્ટચિત્ર' માં ખૂબ બારીકાઇ હોય છે. જેથી તેને બનાવતા ઓછામાં ઓછા 15 દિવસ જેટલો સમય લાગે છે. બાકી તેના વિવિધ ચિત્રોના પ્રકાર પર પણ સમય આધાર રાખે છે. આ કળાના નમૂનાઓ 500 રૂપિયાથી કરીને 2 લાખ રૂપિયા સુધીના હોય છે. જો કે, ગિફ્ટ આર્ટિકલના ભાવ 100 રૂપિયાથી 2000 રૂપિયા સુધીના હોય છે.

પટ્ટચિત્રના ગિફ્ટ આર્ટિકલ પણ આવ્યા: ઉલ્લેખનીય છે કે, આ કળાના નમૂનાઓ તેની કળાના આધારે મોંઘા હોતા બધા લોકો તેની ખરીદી કરી શકતા નથી. ત્યારે લોકો આ કળાના વિવિધ નમૂનાઓ ખરીદી શકે, તેમજ આ કળા લોકોના ઘરમાં સુશોભન તરીકે પણ ઉપયોગમાં આવે, તે માટે હવે પટ્ટચિત્રના વિવિધ ગિફ્ટ આર્ટિકલ પણ આવ્યા છે. જે પ્રાકૃતિક વસ્તુઓ જેવી કે કાગળ, લાકડા, ગોબર વગેરેમાંથી બનાવવામાં આવે છે. જેમાં પેન સ્ટેન્ડ, રમકડા, જગન્નાથ ભગવાનના મંદિર, પક્ષીઓ, વિવિધ લટકણિયાં, શોપીસ ફ્રેમ્સ, ફાનસ, કપ, હાથીના રમકડાં વગેરે પણ બનાવવામાં આવે છે.

7 પેઢીથી કળા સાથે સંકળાયેલા કલાકારો: ઓડિશાના પટ્ટચિત્ર કળા સાથે સંકળાયેલા કારીગરોના પરિવારના તમામ સભ્યો આ કળામાં જોડાયેલા હોય છે. 7 પેઢીથી આ કારીગરો આ કળા સાથે સંકળાયેલા છે અને કળાના અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવા માટે પ્રયત્નો કરી રહ્યા છે. આવકની વાત કરતા કારીગરે જણાવ્યું હતું કે, આ ગિફ્ટ આર્ટિકલની કળામાં આવક વધારે નથી થતી પરંતુ અમે આ કળાને મૂકવા પણ નથી માંગતા. કારણ કે, આ અમારી પરંપરા છે.

આ પણ વાંચો: