ਹੈਦਰਾਬਾਦ : ਅੱਜ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸਵਰਗਵਾਸੀ ਪੀ ਵੀ ਨਰਸਿਮ੍ਹਾ ਰਾਓ ਦੀ ਜਨਮ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਲੋਕ ਨੀਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀਆਂ ਮਹਾਨ ਸੂਝਾਂ ਕਾਰਨ ਆਧੁਨਿਕ ਚਾਣਕਿਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਪੂਰੇ ਕਾਰਜਕਾਲ 'ਚ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਲਈ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੁਰਲੱਭ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹਾਸਲ ਹੋਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਦਾ ਚਾਣਕਿਆ ਦਾ ਮਾਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਇੱਕ ਸੁਧਾਰਕ, ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕਰਦਾ ਹਾਂ।
ਰਾਓ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨੂੰ ਉਦਾਰ ਬਣਾਉਣ, ਲਾਇਸੈਂਸ-ਪਰਮਿਟ ਰਾਜ ਦੇ ਚੁੰਗਲ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਲਿਆਉਣ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਕਾਬਲੇ 'ਚ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਬਾਰੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਨਤਕ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰੇ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੁਹਰਾਵਾਂਗਾ ।
ਮੈਂ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਘੱਟ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਨਿਰਭਰ ਅਤੇ ਲੰਗੜੀ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਵੈਸ਼ਵੀਕਰਣ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਕਾਸ ਦੇ 'ਹਿੰਦੂ ਦਰ' ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਭਾਰਤ ਹਿੰਦੂ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਪੰਜ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਅਟਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਮੈਂ ਜੂਨ 1994 ਤੋਂ ਅਕਤੂਬਰ 1997 ਤੱਕ ਕੇਂਦਰੀ ਗ੍ਰਹਿ ਸਕੱਤਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸਨ। ਗ੍ਰਹਿ ਸਕੱਤਰ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਰਕਾਰ 'ਚ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਹੁਦਾ ਅਕਸਰ ਇੱਕ ਚਾਰਟਰਡ ਅਫਸਰ ਦੇ ਕੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਰਾਜ ਕਾਡਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪਾਤਰ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਮੈਂ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਕੇਡਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ। ਮੈਂ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ 'ਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਸਿਵਾਏ 1982-86 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੰਯੁਕਤ ਸਕੱਤਰ ਸੀ।
ਮੈਂ 1993-94 ਦੇ ਆਪਣੇ ਦੂਜੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਓ ਸਹਿਬ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਨਿਰਮਾਣ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੇ ਸਕੱਤਰ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਮੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੈਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿ ਸਕੱਤਰ ਦਾ ਅਹੁਦਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਮੰਤਰੀ ਸ਼ੰਕਰ ਰਾਓ ਚੌਹਾਨ (ਜੋ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਤੋਂ ਆਏ ਹਨ) ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਦੱਸਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਇੱਕ ਇਮਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਲ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹਾਂ।
ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਇਹ ਦੱਸਣ ਲਈ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਪੀਵੀ ਰਾਓ ਆਪਣੀ ਚੋਣ ਕਿਸੇ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਬਰਾਮਨੀਅਮ ਸਵਾਮੀ, ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਦੇ ਨੇਤਾ ਨੂੰ ਕੈਬਨਿਟ ਮੰਤਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨੇਤਾ ਅਟਲ ਬਿਹਾਰੀ ਵਾਜਪਾਈ ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਬੈਠਕ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਡਾ. ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ, ਇੱਕ ਗੈਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਿੱਤ ਮੰਤਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਰਾਓ 'ਚ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਉਹ ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਂਤ, ਸਥਿਰ ਅਤੇ ਸੰਜਮ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ, ਜੋ ਕਦੇ ਵੀ ਭਟਕਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ (ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਾਂਗਰਸ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਲੋਕ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕਈ ਵਾਰ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਹੱਲ ਕੀਤਾ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ ਦੇ ਢਾਹੁਣ 'ਤੇ ਅਲੋਚਨਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਜਮ ਢੰਗ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ। ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓਂ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਲਿਬਰਹਾਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ। ਰਾਓ ਇਕ 'ਸੀਤਾਪ੍ਰਗਿਆ' ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਸੀ।
ਰਾਓ ਨੇ ਮਈ 1996 ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਅਹੁਦੇ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀਆਂ ਲਈ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸਰਕਾਰੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ 'ਚ ਰਹੇ। ਮੈਂ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਰਾਓ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਮਹਾਨ ਆਦਮੀ ਨੇ ਇਕੱਲੇ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਲਿਖਣ 'ਚ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਇਸ ਮਹਾਨ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਰਤਨ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਨਟਵਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ: ‘ਉਸ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘੀਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਨੂੰ 'ਭਾਰਤ ਲੱਭਣ' ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ।
