ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਬੇਇਨਸਾਫ਼ੀ, ਗੁੱਸੇ ਅਤੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਸਤਾਉਣ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਝੱਲਣ ਲਈ ਇੱਕ ਲੜਕੀ ਵਜੋਂ ਹਰਿਜਨ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਅਗਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਪੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰਹਿ ਰਾਜ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਪਿਛਲੀ ਸਦੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ੁਲਮ ਭਰੇ ਪਾਏ ਹੁੰਦੇ।
ਪਿਛਲੇ 23 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਦਲਿਤ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ 524 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸੇ ਅਰਸੇ ਦੌਰਾਨ 1,133 ਦਲਿਤ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ 2,100 ਲੋਕ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਕੁਲ 38,600 'ਤੇ ਦਲਿਤਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਗੰਭੀਰ ਜੁਰਮ ਦੇ ਕੇਸ ਦਰਜ ਹੋਏ ਸਨ।
ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹਰਿਜਨ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਇਕ ਲੜਕੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਸਮਝਣਯੋਗ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਅਛੂਤ ਹੋਣ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਗ੍ਰਸਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ, ਉਹ ਖਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਟਾਇਲਟ ਸਾਫ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਕੱਟੜਵਾਦੀ ਵੈਸ਼ਨਵ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਵਾਂਗ ਛੂਤ-ਛੂਤ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ।
ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਅਛੂਤਤਾ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਲੰਕ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਕਿ ਕੀ ਵੇਦਾਂ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਅਛੂਤ ਹੋਣ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। “ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੇਦਾਂ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਾਂਗਾ ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਅਛੂਤਤਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ,” ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ।
ਮਹਾਤਮਾ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉੱਚ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੇ ਪਾਪਾਂ ਲਈ ਗਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਕੇ, ਟੈਨਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਾਫ ਸੁਚੱਜੇ ਪਖਾਨਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਅਛੂਤਤਾ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਅੰਤਰ ਜਾਤੀ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਆਹ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾੜਾ ਜਾਂ ਦੁਲਹਨ ਹਰਿਜਨ ਜਦ ਕਿ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਉੱਚ ਜਾਤੀ ਵਿੱਚੋਂ।
“ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ (ਮਹਾਦੇਵਭਾਈ) ਦੇਖਿਆ, ਉਹ ਕੰਮ ਦੇ ਭਾਰੀ ਦਬਾਅ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਅਤੇ ਹਫ਼ਤੇ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਮਗਨਵਾੜੀ ਤੋਂ ਬਾਲਟੀ ਅਤੇ ਝਾੜੂ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਦੇ ਮੁਖੀ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਵੀਕਲੀਸ ਵਿੱਚ ਹਰੀਜਨ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਬਾਰੇ ਉਸ ਦੀ ਜੋਸ਼ ਭਰਪੂਰ ਵਕਾਲਤ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ ਇਸ ਲਿਖਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜ਼ੋਰ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ 'ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ, ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਜੀ ਮਿਸਾਲ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜਨੂੰਨ ਨੂੰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ।”
ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ ਰਿਹਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਪੂਰੇ ਇੱਕ ਸਾਲ (1933-34) ਲਈ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ‘ਹਰਿਜਨ ਯਾਤਰਾ’ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰਿਜਨ ਦੇ ਮੁਫਤ ਦਾਖਲੇ ਲਈ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਭਗਤ ਜਮਨਾਲਾਲ ਬਜਾਜ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਹਰਿਜਾਨ ਲਈ ਵਰਧਾ ਵਿੱਚ ਮੰਦਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ।
ਕੇਰਲਾ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਸਦਕਾ ਹੀ ਤ੍ਰਾਂਵੰਕੋਰ ਰਾਜ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਇੱਕ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪੱਤਰ ਜਾਰੀ ਕਰਕੇ ਦਲਿਤਾਂ ਨੂੰ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਫਤ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵੱਲ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਨਤਕ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਦਲਿਤਾਂ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੇਰਲਾ ਦੇ ਵਿੱਕੋਮ ਵਿਖੇ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਭਾਵੇਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਅਤੇ ਡਾ. ਬੀ.ਆਰ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਵਿਚਾਲੇ ਕਈ ਮੁੱਦਿਆਂ 'ਤੇ ਮਤਭੇਦ ਸਨ, ਪਰ ਇਹ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨਾਲ ਡਾ ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਪਾਇਆ ਸੀ। “ਪਰ ਡਾ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਮੰਤਰੀ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ? ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ''ਤੁਸੀਂ ਕਾਂਗਰਸ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ? ਅਤੇ, ਡਾ ਅੰਬੇਦਕਰ ਨੂੰ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਮੰਤਰੀ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਫੇਰ, ਇਹ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਹੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਡਾ: ਅੰਬੇਡਕਰ ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦੇਣ ਲਈ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਖਰੜਾ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਚੇਅਰਮੈਨ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ।
ਡਾ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ ਦਾ ਮੁੱਖ ਨੁਕਤਾ ਛੂਤਛੂਆਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਡਾ. ਅੰਬੇਦਕਰ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਹਰੀਜਨ 'ਤੇ ਹੋ ਰਹੀ ਬੇਇਨਸਾਫੀ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਤਾਂ ਹੀ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਕਾਨੂੰਨ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਜਦ ਤੱਕ ਇਸ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਰਾਏ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ, ਇਸ ਲਈ, ਛੂਤ ਦੀ ਬੁਰਾਈ ਵਿਰੁੱਧ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਭਾਵੇਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦਲਿਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਅਛੂਤਤਾ ਅਤੇ ਵਿਤਕਰੇ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨਾ ਇੱਕ ਸਜਾ ਯੋਗ ਅਪਰਾਧ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਅਪਰਾਧ ਜਾਰੀ ਹੈ।
