ਹੈਦਰਾਬਾਦ: ਧਰਤੀ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਰਤ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਅਲਟਰਾਵਾਇਲਟ ਕਿਰਨਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸਤੇ ਪਰਤ ਨੂੰ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ (Ozone Layer) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ 16 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਚ ਵਿਸ਼ਵ ਓਜ਼ੋਨ ਦਿਵਸ(World Ozone Day) ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਿਨ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਢਾਲ ਅਤੇ ਕਵਚ ਜੀਵਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਪਰਤ ਵੀ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਗੈਸਾਂ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਕਿਰਣਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਕੀ ਹੈ ਓਜ਼ੋਨ ਗੈਸ (What is ozone gas)
ਓਜ਼ੋਨ ਇੱਕ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀ ਗੈਸ ਹੈ ਜਾਂ ਆਕਸੀਜਨ (Oxygen) ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ। ਓਜੋਨ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਆਣੂਆਂ (O3) ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਰੰਗ ਹਲਕਾ ਨੀਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੇਜ਼ ਬਦਬੂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਲ 1957 ’ਚ ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਗਾਰਡਨ ਡੋਬਸਨ ਨੇ ਓਜ਼ਨ ਪਰਤ ਦੀ ਖੋਜ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਓਜ਼ਨ ਦੀ ਪਰਤ ਧਰਤੀ ਤੋਂ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ 50 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੱਕ ਮੌਜੂਦ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੂਰਜ ਦੀ ਘਾਤਕ ਕਿਰਣਾਂ ਤੋਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖਾਂ ਚ ਕੈਂਸਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੂਰਜ ਦੀ ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ ਕਿਰਣਾਂ (Ultra Violate Rays) ਨੂੰ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਰੋਕ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪਰਤ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਜ਼ੀਵਨ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਕਿਹੜੀ ਗੈਸ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਪਤਰ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀ ਹੈ ਨੁਕਸਾਨ (Harmful gases for ozone layer)
ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਆਕਸਾਈਡ (Nitrogen Oxide) ਅਤੇ ਹਾਈਡਰੋਕਾਰਬਨ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਓਜ਼ੋਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਕਣ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਕਾਰਬਨ-ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ, ਨਾਈਟ੍ਰਸ ਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਵਾਹਨਾਂ ਅਤੇ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹੋਰ ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਰਸਾਇਣਕ ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਵੀ ਓਜ਼ੋਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਕਣਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਔਸਤਨ ਅੱਠ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਓਜ਼ੋਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਦੀ ਮਾਤਰਾ 100 ਮਾਈਕ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ ਘਣ ਮੀਟਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਏਸੀ ਅਤੇ ਫ੍ਰੀਜ਼ (Freeze or Ac effect on ozone layer) ਦੇ ਇਸਤੇਮਾਲ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀ ਗੈਸ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਪਿਛਲੇ ਕਾਫੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੁਣ ਉਸ ਗੈਸ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ।
ਓਜ਼ੋਨ ਡੇਅ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ? (World ozone day celebration)
1970 ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ, ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੋਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 80 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ 1985 ਵਿੱਚ ਵਿਆਨਾ ਸੰਮੇਲਨ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ 16 ਸਤੰਬਰ 1987 ਨੂੰ, ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ 33 ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਕੈਨੇਡਾ ਦੇ ਮਾਂਟਰੀਅਲ ਸ਼ਹਿਰ (Montreal city) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਝੌਤੇ 'ਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕੀਤੇ ਤਾਂ ਜੋ ਓਜ਼ੋਨ ਦੇ ਛੇਦ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਚਿੰਤਾ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਨੂੰ 'ਮਾਂਟਰੀਅਲ ਪ੍ਰੋਟੋਕੋਲ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ 1 ਜਨਵਰੀ 1989 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ. ਇਸ ਪ੍ਰੋਟੋਕੋਲ ਦਾ ਟੀਚਾ 2050 ਤੱਕ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਲੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 19 ਦਸੰਬਰ 1994 ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਮਹਾਸਭਾ (UNGA) ਨੇ 16 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਵਿਸ਼ਵ ਓਜ਼ੋਨ ਦਿਵਸ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 16 ਸਤੰਬਰ 1995 ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਵਰਲਡ ਓਜ਼ੋਨ ਡੇ ਥੀਮ 2021 (World Ozone Day Theme 2021)
ਇਸ ਸਾਲ ਦੀ ਥੀਮ ਹੈ, ' ਮਾਂਟਰੀਅਲ ਪ੍ਰੋਟੋਕੋਲ ਸਾਨੂੰ, ਸਾਡੇ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਟੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਠੰਡਾ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਲ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ ਓਜ਼ਨ ਦਿਵਸ ’ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਾਂਟਰੀਅਲ ਪ੍ਰੋਟੋਕੋਲ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਚ ਬਦਲਾਅ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਠੰਡੇ ਖੇਤਰ ਚ ਉਰਜਾ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਚ ਮਦਦ ਕਰਨਾ, ਜੋ ਭੋਜਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ. ਇਸ ਸਾਲ ਦੀ ਟੀਮ ਨੂੰ 197 ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਓਜ਼ੋਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਚੋ (How to save ozone layer)
- ਅਜਿਹੇ ਉਤਪਾਦ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਾਸਮੈਟਿਕਸ ਅਤੇ ਐਰੋਸੋਲ ਅਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਕੰਟੇਨਰ, ਸਪਰੇਅ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਲੋਰੋ-ਫਲੋਰੋ-ਕਾਰਬਨ (ਸੀਐਫਸੀ) ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ।
- ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਅਤੇ ਵਿਹੜੇ ਦੇ ਬਗੀਚਿਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
- ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਨੁਕੂਲ ਖਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
- ਆਪਣੇ ਵਾਹਨ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧੂੰਏ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਨਿਯਮਤ ਦੇਖਭਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਟਰੋਲ ਅਤੇ ਕੱਚੇ ਤੇਲ ਨੂੰ ਬਚਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
- ਪਲਾਸਟਿਕ ਅਤੇ ਰਬੜ ਦੇ ਬਣੇ ਟਾਇਰਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਕੋਰੋਨਾ ਦੇ ਕਾਰਨ, 2020 ਅਤੇ 2021 ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਲਾਕਡਾਊਨ (Lockdown effect on ozone layer) ਨਾਲ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਲਾਭ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਕਡਾਊਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਿੱਚ 35 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੀ ਕਮੀ ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਆਕਸਾਈਡ ਵਿੱਚ 60 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦੀ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ ਸੀ। ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਲਾਕਡਾਊਨ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਆਰਕਟਿਕ ਦੇ ਉੱਪਰ ਬਣਾਇਆ ਦਸ ਲੱਖ ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਘੇਰੇ ਦੇ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਸੁਰਾਖ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।
