ਰਾਜਸਥਾਨ: ਭਰਤਪੁਰ ਦਾ 288 ਵਾਂ ਸਥਾਪਨਾ ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭਰਤਪੁਰ ਆਪਣੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਖ਼ਾਸਕਰ ਅਭੇਦ ਦੁਰਗ ਲੋਹਾਗੜ੍ਹ ਕਾਰਨ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਲੋਹਾਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਇਕੋ ਇਕ ਕਿਲ੍ਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸ਼ਾਸਕਾਂ, ਮਰਾਠਿਆਂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਜਿੱਤ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਲੱਖਣ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਨੀਂਹ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸੂਰਜ ਮੱਲ ਨੇ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਦੇ ਦਿਨ 1720 ਈ. ਨੂੰ ਰੱਖੀ ਸੀ।
1733 ਈ. ਵਿੱਚ, ਕੁੰਵਰ ਸੂਰਜਮਲ ਨੇ ਖੇਮਕਰਨ ਸੋਗਰਿਆ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਫਤਿਹਗੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਲੋਹਗੜ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਨੀਂਹ ਬਸੰਤ ਪੰਚਮੀ ਦੇ ਦਿਨ 1743 ਈ. ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ। 101 ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ, ਦੁਰਗਾ ਸਪਤਸ਼ਾਹੀ ਦੇ ਜਾਪ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਅਭੇਦ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ਦੇ ਨਾਲ ਭਰਤਪੁਰ ਵੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ 4 ਲੱਖ, 62 ਹਜ਼ਾਰ, 824 ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।
ਹਰ ਦਿਨ ਤਕਰੀਬਨ 13 ਹਜ਼ਾਰ ਮਜ਼ਦੂਰ ਅਤੇ ਮਿਸਤਰੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ। 1500 ਬੈਲ ਗੱਡੀਆਂ, 1000 ਊਂਠ ਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ, 500 ਘੋੜੇ ਦੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਅਤੇ 500 ਖੱਚਰ ਪੱਥਰ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸੀ। ਮਜ਼ਦੂਰ ਨਿਰਮਾਣ ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ 8 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਲੱਗੇ ਰਹੇ। ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਕੌੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤਨਖਾਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ 1 ਦਿਨ ਲਈ 12 ਕੌੜੀਆਂ, ਔਰਤਾਂ ਲਈ 8 ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ 6 ਕੌੜੀਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ।
ਸੁਜਾਨ ਗੰਗਾ ਨਹਿਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਲਗਭਗ 200 ਫੁੱਟ ਚੌੜੀ ਅਤੇ 30 ਫੁੱਟ ਡੂੰਘੀ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ 100 ਫੁੱਟ ਉੱਚੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੰਧ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਰੇਤ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਅਤੇ ਖਾਈ ਵੀ ਬਣੀਆਂ ਸਨ। ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਨੂੰ 5 ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਵਚਾਂ ਨਾਲ ਸਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਪੁਲ ਸਨ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਮਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ।
ਲੋਹਾਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੁਪਾਰੇਲ ਅਤੇ ਬਾਣਗੰਗਾ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਵਹਾਅ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੋਤੀ ਝੀਲ ਅਤੇ ਕੰਧਾਨੀ ਡੈਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਹਮਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੋਵਾਂ ਡੈਮਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਕਾਰਨ, ਲੋਹਾਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ।
ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਪੰਜ ਵਾਰ ਲੋਹਾਗੜ੍ਹ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਪਰ ਹਰ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਾਰ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ… ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਮਰਾਠਾ ਵੀ ਕਿਲ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤ ਸਕੇ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਭਰਤਪੁਰ ਦਾ ਲੋਹਗੜ ਕਿਲ੍ਹਾ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਅਭੇਦ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
