ହାଇଦ୍ରାବାଦ: ଦେବୀ ମା’ ଆଦି ଶକ୍ତି ଭାବେ ଭାରତ ତଥା ଉପମହାଦେଶରେ ପୂଜା ପାଆନ୍ତି ମା’ କାଳୀ । ଦକ୍ଷିଣ ଏସିଆ, ବେଙ୍ଗଲ, ଆସାମ, ନେପାଳ, ଓଡିଶା, ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତ, ଉତ୍ତର ପ୍ରଦେଶ ଏବଂ ରାଜସ୍ଥାନରେ ମା’ କାଳୀଙ୍କୁ ସମାଜର ସବୁ ବର୍ଗର ଲୋକେ ପୂଜା ପାଠ କରିଥାନ୍ତି । ଏପରିକି ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମର ସମସ୍ତ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ମଧ୍ୟ ମା’ କାଳୀଙ୍କୁ ନେଇ ଅନେକ କଥାବସ୍ତୁ ବର୍ଣ୍ଣିତ । ଏପରିକି କେତେକ ପବିତ୍ର ସ୍ଥାନ ଅଛି ଯାହା ମା’ କାଳୀଙ୍କ ସହିତ ଜଡିତ ଥାଇ ମଧ୍ୟ ମୁସଲିମ ସୁଫି ସନ୍ଥଙ୍କ ସହ ଜଡିତ । ଯେପରିକି ପାଭାଗଡର ସଦାନ ସାହ ଏବଂ ଏଟଓ୍ବା ସ୍ଥିତ ସାୟିଦ ବାବା ମଜାର । ବେକରେ ମଣିଷ ଖପୁରୀ, ହାତର ମାଳ ସହ ରକ୍ତରେ ଆଚ୍ଛାଦିତ ମା’ କାଳୀଙ୍କ ଅବତାର । ମୃତ୍ୟୁର ବାର୍ତ୍ତା ପ୍ରଦାୟିନୀ ମା’ କାଳୀଙ୍କ ରୂପରେ ଖପ୍ପା ହୋଇଥିଲା ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନ ଉପନିବେଶ ମିସେନାରୀ । କାରଣ ମା’ କାଳୀଙ୍କ ଅବତାରରେ ଅତିଷ୍ଟ ହୋଇ ଭାରତର ଧାର୍ମିକ ଅନୁଚିନ୍ତାରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ କରିଥିଲା ଖ୍ରୀଷ୍ଟିଆନ ଉପନିବେଶ ମିସେନାରୀ ।
ତାନ୍ତ୍ରିକ କ୍ରୀଷ୍ଣା !
ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟର କଥା ହେଉଛି କି, କାଳୀ ଭାଗବତ ଗୀତାରେ ସିଦ୍ଧାନ୍ତର ଏକ ତାନ୍ତ୍ରିକ ଅବାତର । ସେ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ରାକ୍ଷାସ ଏବଂ ଏହା ସହିତ ସମ୍ବନ୍ଧିତ ବାହାର ଶତ୍ରୁଙ୍କ ବିପକ୍ଷରେ ଲଢେଇର ଦେବୀ । ଏହାକୁ ଧର୍ମଶାସ୍ତ୍ରୀମାନେ ବିରୋଧ କରିପାରନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ହିନ୍ଦୁ ଦେବତାଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମା’ କାଳୀଙ୍କ ବର୍ଣ୍ଣନା ବହୁତ ବିଳମ୍ବରେ ହୋଇଛି ଏବଂ ମା’ କାଳୀଙ୍କ ଆଦର୍ଶର ବିକାଶ ଗୀତା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହେବାର ବହୁତ ସମୟ ପରେ ହୋଇଛି ।
ହିନ୍ଦୁ ବିଶ୍ବାସରେ ମା’ କାଳୀଙ୍କ ଉପସ୍ଥିତି ନେଇ ଅଧିକ ଜାଣିବାକୁ ହେଲେ ଆମକୁ ଅଷ୍ଟାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ବେଙ୍ଗଲୀ ଶାକ୍ତ କବିତାକୁ ଜାଣିବାକୁ ପଡିବ । କମାଳାକାନ୍ତ ଭଟ୍ଟାଚାର୍ଯ୍ୟ, ଯିଏ ଶାକ୍ତ କବି ଏବଂ ରାମପ୍ରସାଦ ସେନଙ୍କ ପୂର୍ବରୁ ପରିଚିତ, ତାଙ୍କ ମତରେ ମା’ କାଳୀ ହେଉଛନ୍ତି ‘ଆଦିଭୂତ’, ‘ସନାତନୀ’, ‘ଶୂନ୍ୟରୂପୀ’ । ମା’ଙ୍କ ରୂପରେ ଅଭିଭୂତ ହୋଇ ବାଳକ ରୂପି କବି ପଚାରିଲେ, "ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ଚିଲ୍ଲୋ ନା ଜାଖନ, ମୁଣ୍ଡୋ ମାଲା କୋଥା ପେଲି" (ଯେତେବେଳେ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ନଥିଲା, ସେବେ ଆପଣଙ୍କ ବିକରେ ମୁଣ୍ଡମାଳା ଆସିଲା କେଉଁଠୁ) । ବେଙ୍ଗଲ ଶାକ୍ତ କବିତାରେ ମା’ କାଳୀଙ୍କୁ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମରେ କିପରି ସର୍ବତ୍ର ପୂଜା ପାଠ କରାଯାଏ, ସେ ନେଇ ବାଖ୍ୟା ହୋଇଛି । ମା’ କାଳୀଙ୍କ ପୂଜାରେ ସାଧାରଣତଃ ପଞ୍ଚତତ୍ବ ବା ପଞ୍ଚମକାର ସାମିଲ ହୋଇଥାଏ । 5 ତାନ୍ତ୍ରିକ ତତ୍ବ ଯଥା- ମଦ, ମାଂସ, ମାଛ, ଶସ୍ୟ, ମୈଥୁନ (ଇନ୍ଦ୍ରିୟ ସୁଖ) ସାମିଲ ହୋଇଥାଏ । ତେବେ ସବୁଠାରୁ ମହତ୍ବପୂର୍ଣ୍ଣ କଥା ହେଉଛି କି, କାଳୀ ପୂଜାର ଏହି ଉପାଦାନଗୁଡିକ ସାମାଜିକ ମନ୍ଦତା ସୃଷ୍ଟି କରୁଥିବା ଉପାୟରେ ବ୍ୟବହାର ପାଇଁ ନୁହେଁ ବରଂ ତୀବ୍ର ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକତା ପାଇଁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ।
ବିଳମ୍ବିତ ଉତ୍ପତି
'କାଳୀ' ଶବ୍ଦ ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦ 'କାଲା'ରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛି, ଯାହାର ଅର୍ଥ ଉଭୟ ସମୟ ଏବଂ କଳା । ମିଳିତ ଗୁରୁତ୍ବ ସୂଚିତ କରେ ଯେ ସେ ଗଭୀର ଧାରଣାର ପ୍ରତୀକ । ଏଥିରେ ଜୀବନର ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ନୃତ୍ୟ ଏବଂ ସମୟର ଅସୀମ ଚକ୍ର ଅନ୍ତର୍ଭୂକ୍ତ ହୁଏ ଯାହା ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନର ଗର୍ଭକୁ ବ୍ୟାପିଥାଏ । ମୁଖ୍ୟ ହିନ୍ଦୁ ପୁରାଣ ଏବଂ ଧର୍ମତତ୍ତ୍ୱରେ କାଳୀଙ୍କ ଉତ୍ପତ୍ତି ଅସ୍ପଷ୍ଟ । କାରଣ ସେ ପୂର୍ବ- ବୈଦିକ ଏବଂ ଅଣ-ବୈଦିକ ଆଦିବାସୀ ଦେବତାଙ୍କ ସହ ଜଡିତ ହେବାର ସମ୍ଭାବନା ରହିଛି । 'କାଳୀ' ନାମ ମଣ୍ତୁକ ଉପନିଷଦ (ପ୍ରାୟ 500 ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ) ରୁ ଉତ୍ପନ୍ନ ହୋଇଛି, ଯେଉଁଥିରେ ଅଗ୍ନି (ଅଗ୍ନି ଦେବତା) ର ସାତୋଟି ଭାଷା ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏକୁ ଦିଆଯାଇଛି । କାଳୀଙ୍କ ଅନ୍ୟ ରୂପଗୁଡ଼ିକ ରତ୍ରୀ ଦେବୀ (ରାତ୍ରି ଦେବୀ) ଏବଂ ରିଗ୍ ବେଦ ଏବଂ ଅଥର୍ବବେଦାରେ ନିରତି (ଭୂତ) ଭାବରେ ଦେଖାଯାଏ । ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ, ମହାଭାରତରେ (ପ୍ରାୟ 300 ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବରୁ 400 ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ), ସୌପ୍ତିକା ପରଭା ଅଷ୍ଟମ, ବିରାଟ ପରଭା ଷଷ୍ଠ ଏବଂ ଭୀଷ୍ମ ପରଭା XXIII ରେ କାଳୀଙ୍କୁ ଉଲ୍ଲେଖ କରାଯାଇଛି।
ହିନ୍ଦୁ ପନ୍ଥୋଅନ (ସବୁ ଦେବତାଙ୍କୁ ଉତ୍ସର୍ଗୀକୃତ ମନ୍ଦିର)ଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କାଳୀ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ କାନୋନିକାଲ୍ ମାନ୍ୟତା ହାସଲ କରିଥିବା ପାଠ ହେଉଛି ଦେବୀ ମହାତ୍ମ (ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ 500-600) । ଏହା ମାର୍କଣ୍ଡେୟ ପୁରାଣରେ ପ୍ରାୟ 300 ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ଲେଖାଯାଇଥିଲା । ଦେବୀ ମହାତ୍ମ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମର ‘ମହାନ ପରମ୍ପରା'ରେ ଦେବୀଙ୍କୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରିଥିଲେ । ଏହାର ତୃତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ, କାଳୀ ଦୁର୍ଗାଙ୍କ କପାଳରୁ ଏକ ରୂପ ଭାବରେ ଉଭା ହୋଇଥିଲେ ଏବଂ ଚଣ୍ଡ, ମୁଣ୍ଡ, ରକ୍ତବିଜ, ଶୁମ୍ଭ ଏବଂ ନିଶୁମ୍ଭଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରି ଚାମୁଣ୍ଡା ଆଖ୍ୟା ଅର୍ଜନ କରିଥିଲେ । ଏହି ଭୟଙ୍କର ବିନାଶକାରୀ ଅବତାର ହାସଲ କରିବା ପରେ ମା’ କାଳୀ (ଚାମୁଣ୍ଡା) ଭୟଙ୍କର ନୃତ୍ୟ କରିଥିଲେ । ଏହି ଦେଖି ଦେବତାଗଣ ଥର ହର ହେବା ସହିତ ଶିବଙ୍କୁ ମା’ଙ୍କ କୋପରୁ ପୃଥିବୀକୁ ରକ୍ଷା କରିବାକୁ ଗୁହାରି କରିଥିଲେ । ଶେଷରେ ଶିବଙ୍କ ହସ୍ତକ୍ଷେପ ପରେ ଶେଷ ହୋଇଥିଲା ମା’ଙ୍କ ତାଣ୍ଡବ ନୃତ୍ୟ । ମହାଦେବ ଶିବ’ ମା କାଳୀଙ୍କ ଆଗରେ ଶୋଇପଡିଲେ ଏବଂ ମହାଦେବଙ୍କ ଛାତିରେ ପାଦ ରଖିବା ପରେ ମା’ କାଳୀଙ୍କ ତାଣ୍ଡବ ନୃତ୍ୟ ଶେଷ ହୋଇଥିଲା । ମା’ କାଳୀ ଯିଏ ମା ଦୁର୍ଗାଙ୍କ ଅନ୍ୟ ଅବତାର, ସ୍ବାମୀ ଶିବଙ୍କ ଉପରେ ଗୋଡ ରଖିବା ପରେ ଜିଭ କାଢି ଦେଇଥିଲେ । ମା’ଙ୍କ ଜିଭ କଢା ଅବତାର କାଳୀ ଆଇକନୋଗ୍ରୀଫୀ (ଚିତ୍ରସଂକେତ) ଭାବେ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ।
ପୂଜାପାଠର ପରମ୍ପରା
ଶାକ୍ତ ପୂଜାର ପୁରାତନ ପରମ୍ପରା ଥିବା ସ୍ଥାନଗୁଡିକରେ କାଳୀଙ୍କ ଉପାସନା ଦୃଶ୍ୟମାନ ହୋଇଥିଲା ବେଳେ, ଦକ୍ଷିଣ ଭାରତର ଅନେକ ସ୍ଥାନକୁ ସାଧାରଣତଃ ହିନ୍ଦୁଧର୍ମ ପାଇଁ ଉତ୍ସର୍ଗୀକୃତ ବୋଲି ବିବେଚନା କରାଯାଏ । ସେମାନଙ୍କ ପାନ୍ଥେଆନ୍ (ସମସ୍ତ ଦେବତାଙ୍କ ପାଇଁ ଉତ୍ସର୍ଗୀକୃତ ସ୍ଥାନ) ମଧ୍ୟରେ କାଳୀଙ୍କ ଚିତ୍ରସଂକେତ ମଧ୍ୟ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । କେରଳର ଭଗବତୀ ଏବଂ କର୍ଣ୍ଣାଟକର ୟେଲାମା ସେମାନଙ୍କର କିଛି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟରେ କାଳୀଙ୍କ ଭଳି । ଯୁଦ୍ଧର ଉଲଗ୍ନ ତାମିଲ ଦେବୀ, କୋରଭାଇ ଏବଂ ଚାମୁଣ୍ଡା (ଶବଦାହର ଦେବୀ) ମଧ୍ୟ କାଳୀଙ୍କ ସହ ଅନେକ ସାମଞ୍ଜସ୍ୟ ବାଣ୍ଟିଛନ୍ତି। କେରଳର ଶାକା ପରମ୍ପରାରେ ଦର୍ଶାଯାଇଛି ଯେ ଭୂତ ଦାରିକାଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରିବା ପାଇଁ ଶିବଙ୍କ ତୃତୀୟ ଆଖିରୁ କାଳୀ କିମ୍ବା ଭଦ୍ରକଳି ଦେଖା ଦେଇଥିଲା । ଏଥିସହ କାଳୀଙ୍କୁ ଭାରତରେ ପ୍ରମୁଖ ଦଶ (ଅବତାର) ରୂପରେ ପୂଜାପାଠ କରାଯାଏ । ଯେଉଁଥିରେ ଆଦ୍ୟା କାଳୀ, ମାତଙ୍ଗୀ କାଳୀ (ଚାନ୍ଦଲିନୀ), ଛିନ୍ନମସ୍ତା (ପ୍ରଚଣ୍ଡ ଚାନ୍ଦିକା), ଶ୍ୟାମା କାଳୀ, ବଗଳା କାଳୀ, ଦକ୍ଷିଣ କାଳୀ, ଭୈରବୀ କାଳୀ, ତାରା କାଳୀ (ମହାୟଣ ବୁଦ୍ଧିଜିମ୍), କମଳା କାଳୀ ଏବଂ ଧୁମାବତୀ କାଳୀ (ଏକମାତ୍ର ବିଧବା ହିନ୍ଦୁ ଦେବୀ) ।
ମା’ କାଳୀ ବୋଧହୁଏ ହିନ୍ଦୁ ପାନ୍ଥେଅନ୍ ରେ ସବୁଠାରୁ କମ୍ ଦର୍ଶାଯାଇଥିବା ପ୍ରମୁଖ ଦେବୀ । କାରଣ କାଳିପୂଜାକୁ ଯୁଗଯୁଗରୁ ଇତିହାସରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ନଥିଲା । ପୂଜାପାଠର ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ପରମ୍ପରା ପ୍ରଚାର ନିକଟ ଭବିଷ୍ୟତରେ ଘଟିଥିଲା । ସେହି ପରମ୍ପରାର ଅନ୍ୟତମ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଧାରା ହେଉଛି ଷୋଡଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ବଙ୍ଗଳାରେ କାଳୀ ପୂଜାକୁ ଲୋକପ୍ରିୟ କରିଥିବା ନବଦ୍ୱୀପଙ୍କ ତାନ୍ତ୍ରିକ ପଣ୍ଡିତ କୃଷ୍ଣାନନ୍ଦ ଆଗାମଭାଗିଶା କିମ୍ବା ମହାମୋପାଧ୍ୟାୟ କୃଷ୍ଣାନନ୍ଦ ଭଟ୍ଟାଚାର୍ଯ୍ୟ ।
ଆଗାମାଭାଗିଶ ନଭ୍ୟା ତାନ୍ତ୍ରିକ-ଶାସ୍ତ୍ର, ତନ୍ତସାରାକୁ ବଙ୍ଗଳାରେ ପରିଚିତ କରାଇଲେ ଏବଂ ବ୍ରିହତ ତନ୍ତସାରା ରଚନା କରିଥିଲେ। ଆଗାମଭାଗିଶଙ୍କ ଦ୍ବାରା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିବା ଏହି ପରମ୍ପରା ଅଷ୍ଟାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ନାବଦ୍ବିପର ରାଜା କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ରୟଙ୍କ ଦ୍ବାରା ଆଗକୁ ବଢଥିଲା । କମଳାକାନ୍ତ ଏବଂ ରାମପ୍ରସାଦଙ୍କ ଦ୍ବାରା ପ୍ରସ୍ତୁତ କବିତା ବେଙ୍ଗଲ ଶାକ୍ତ କବିତାର ସୁବର୍ଣ୍ଣ ଯୁଗ ଥିଲା।
ଦୀପାବଳି ରାତିରେ ପାଳନ କରାଯାଉଥିବା କାଳୀ ପୂଜା, ଯାହାକି ଦୀପନୀତା କାଳୀ ପୂଜା ନାମରେ ମଧ୍ୟ ଜଣାଶୁଣା, ଏହି ସମୟରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ଆଗାମଭାଗିଶ ଏବଂ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ରୟଙ୍କ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ କାଳୀ ପୂଜା ମଧ୍ୟ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମର ମୂଳକୁ ବାହ୍ୟ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଏବଂ ରହସ୍ୟମୟ ପରୀକ୍ଷଣର ଅଭ୍ୟାସ ସହିତ ଯୋଡିଥିଲେ। ବଙ୍ଗଳାର ବହୁ ପୁରାତନ କାଳୀ ମନ୍ଦିର ମଧ୍ୟଯୁଗର ଶେଷ ଭାଗରେ ଡକାୟତଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା । ବେଳେବେଳେ ଦାବି କରାଯାଏ ଯେ ଡକାୟତଙ୍କ ଦ୍ବାରା ନିର୍ମିତ ମନ୍ଦିର କଲିକତା (1960) ନିର୍ମାଣର ପୂର୍ବରୁ ହୋଇଥିଲା । ଉଦାହରଣ ସ୍ବରୂପ କୋଲକାତାର ଚିତ୍ରେଶ୍ବର ଡକାୟତି ଗ୍ୟାଙ୍ଗ ଚିତ୍ରେଶ୍ବରୀ (ତାନ୍ତ୍ରିକ ଦେବତା, କାଳୀ ମା’ଙ୍କ ଅନ୍ୟ ରୂପ) ଙ୍କୁ ପୂଜା କରୁଥିଲେ । 1757 ମସିହା ପ୍ଲାସି ଯୁଦ୍ଧ ସମୟର ଏହି ଘଟଣା । ଏହି ସମୟରେ ମଧ୍ୟ ମନୋହର ଡକାୟତ ମା’ କାଳୀଙ୍କୁ ପୂଜା କରୁଥିଲେ । ଏହା ଇନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଘଟଣା । ତେବେ କୁଖ୍ୟାତ ରଘୁ ଡକାୟତ, 500 ବର୍ଷ ପୂର୍ବେ କାଳିପୂଜା ପରମ୍ପରା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲା ବଂଶବେରେଳା, ହୁଗୁଳିରେ ବୋଲି ବିଶ୍ବାସ ରହିଛି । ଏହା ପରେ ମା କାଳୀଙ୍କ ଉପରେ ଅନେକ କବିତା ରଚନା ହୋଇଥିଲା । ଏପରିକି ସ୍ବାମୀ ବିବେକାନନ୍ଦ ମଧ୍ୟ ‘କାଳୀ ଦ ମଦର’ ନାମରେ ଏକ କବତା ଲେଖିଥିଲେ ।
ଅଣଉପନିବେଶ ମା’
ପରେ ବିବେକାନନ୍ଦଙ୍କ ଶିଷ୍ୟା, ଶିଷ୍ଟର ନିବେଦିତା ଉପନିବେଶବାଦ ବିରୋଧ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ସାମଲ ହେବା ପାଇଁ ମା’ କାଳୀଙ୍କ ସାହାରା ନେଇଥିଲେ । ବଙ୍ଗଳାରେ ଉପନିବେଶବାଦୀ ବିପ୍ଳବୀଙ୍କ ଦ୍ୱାରା କାଳୀ ପୂଜାର ପ୍ରଥମ ଉଦାହରଣ 1900 ମସିହାରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ଯେତେବେଳେ ନାଡିଆରେ ବମ୍ବେଟେ (ପାଇରେଟ୍ସ-ଦସ୍ୟୁ) ନାମକ ଏକ ଗୋଷ୍ଠୀ ଟାଉନସିପ୍ ର ପ୍ରଥମ ସାର୍ବଜନୀନ କିମ୍ବା ସମ୍ପ୍ରଦାୟ କାଳୀ ପୂଜା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ | 1905 ମସିହାରେ ମହାଳୟାରେ ଭାଇସରୟ ଲର୍ଡ କରଜୋନ୍ ବଙ୍ଗଳା ବିଭାଜନ ଘୋଷଣା କରିବା ସମୟରେ, ହଜାର ହଜାର କାଳୀ ଭକ୍ତ କଲିକତାର କାଲିଘାଟ ମନ୍ଦିରରେ ସ୍ବଦେଶୀ ଆନ୍ଦୋଳନ ପ୍ରତି ଅବିସ୍ମରଣୀୟ ଶପଥ ନେଇଥିଲେ। ଦୁଇ ବର୍ଷ ପରେ କଲିକତା ଆର୍ଟ ଷ୍ଟୁଡିଓ ଦ୍ୱାରା ସ୍ବଦେଶୀ କାଳୀ ସିଗାରେଟ୍ ପାଇଁ ବିଜ୍ଞାପନରେ କାଳୀଙ୍କ ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତିକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଥିଲା ଯାହା ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କୁ କ୍ରୋଧିତ କରିଥିଲା । ଖୁବ୍ ଶୀଘ୍ର, କାଳୀଙ୍କ ଅନ୍ୟ ପ୍ରତିଛବିଗୁଡ଼ିକ ତାଙ୍କୁ ଇଉରୋପୀୟ ମୁଣ୍ଡ ଏବଂ ହାତର ଗାର୍ଲେନ୍ ପିନ୍ଧିଥିବାର ଦେଖାଇଥିବାବେଳେ ଯୁଗାନ୍ତର ବିପ୍ଳବୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ‘ଧଳା ଛେଳି’ କାଳୀଙ୍କ ସମ୍ମାନାର୍ଥେ ଉପନିବେଶକାରୀଙ୍କ ପାଇଁ ବଳି ଦିଆଯାଉଥିଲା । ତେବେ କୌତୁହଳର ବିଷୟ ଯେ, ନକ୍ସଲ ବିପ୍ଳବ ସମୟରେ ମଧ୍ୟ କାଳୀ ପୂଜାପାଠ ଜାରି ରହିଥିଲା, ଯାହା ଶକ୍ତ ଭକ୍ତମାନେ ଶେଷ କରିବାକୁ ଚାହୁଁଥିବା ଉପନିବେଶ ତଥା ପରବର୍ତ୍ତୀ ଉପନିବେଶ ମଡେଲ ମଧ୍ୟରେ ସୀମାକୁ ଅସ୍ପଷ୍ଟ କରିଦେଇଥିଲେ।
ମା’ କାଳୀଙ୍କୁ କେବଳ କ୍ରୋଧିତ ରୂପ କିମ୍ବା ବିନାଶକାରୀ ବାବେ ଚିତ୍ରଣ କରାଯାଇ ପାରିବ ନାହିଁ । କ୍ଷୁଧା କିମ୍ବା ବିନାଶ ପାଇଁ ଅଦମ୍ୟ ଇଚ୍ଛାକୁ ହ୍ରାସ କରାଯାଇପାରିବ ନାହିଁ | ମା’ କାଳୀ ମୁକ୍ତି ଏବଂ ଅଂହକାରୀ ବିନାଶକାରୀଙ୍କ ପ୍ରତୀକ । ଯେହେତୁ ଅଷ୍ଟାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀର ମହାନୀରଭାନା ତନ୍ତ୍ର (ସାର୍ ଜନ ଉଡରୋଫିଙ୍କ ଦ୍ବାରା ଅନୁବାଦିତ) ଘୋଷଣା କରେ: ‘ଯେହେତୁ ସମସ୍ତ ରଙ୍ଗ କଳା ରଙ୍ଗରେ ଅଦୃଶ୍ୟ ହୁଏ, ସେହିପରି ସମସ୍ତ ନାମ ଏବଂ ରୂପ ତାଙ୍କଠାରେ ଅଦୃଶ୍ୟ ହୋଇଯାଏ ।'
