हैदराबाद Andhra Pradesh Export Strategy: पंतप्रधानांनी 15 ऑगस्ट 2019 रोजी लाल किल्ल्यावरून केलेल्या स्वातंत्र्य दिनाच्या भाषणात प्रत्येक राज्याचा प्रत्येक जिल्हा निर्यात केंद्र म्हणून बदलण्याचं महत्त्व अधोरेखित केलं होतं. तेव्हापासून परदेशी व्यापार महासंचालकांच्या अधिपत्याखालील वाणिज्य विभागानं प्रत्येक जिल्ह्यातून निर्यात करण्यायोग्य उत्पादनं शोधण्यासाठी आणि अनुकूल वातावरण प्रदान करण्यासाठी प्रयत्न सुरू केले. संबंधित जिल्ह्यांमधून निर्यात सुलभीकरणासाठी तसंच संस्थात्मक यंत्रणा तयार करण्यासाठी राज्य सरकारे आणि केंद्रशासित प्रदेशांना सक्रिय करण्यासाठी पुढाकार घेतला होता.
आंध्र प्रदेश हे धोरणात्मकदृष्ट्या महत्वाच्या भौगोलिक ठिकाणी स्थित असून पूर्व आणि आग्नेय आशियाचे प्रवेशद्वार आहे. व्यापार आणि वाणिज्यसाठी 974 किलोमीटरची दुसरी सर्वात मोठी किनारपट्टी आंध्रात आहे. या ठिकाणी 14 बंदरे आहेत (5 कार्यक्षम) आणि विशाखापट्टणमचं एक मोठं बंदर, तेही राज्यानं निर्यातीसाठी पूर्णपणे वापरलं नाही. मागील सरकारच्या अनुकूल नसणाऱ्या धोरणामुळे निर्यात क्षमता योग्य वापरात आली नाही. निर्यातदारांना सरकारी मदतीऐवजी, सत्ताधारी पक्षाचे मंत्री/प्रमुख नेते काही निर्यातदारांना खंडणी किंवा त्यांच्या निर्यातक्षम उत्पादनांमध्ये वाटा मागण्यासाठी धमक्या दिल्या. अशा काही कारणांमुळे निर्यात वाढ आणि औद्योगिक वाढ मागे पडली आहे. आंध्र प्रदेशातील अनेक नवीन उद्योग/आस्थापनांनी त्यांची गुंतवणूक शेजारच्या राज्यांकडे वळवली आहे. आपल्याच पक्षाच्या लोकांना नोकरशहा आणि स्थानिक नेत्यांकडून अशा छळाचा सामना करावा लागला. त्यांनी आपली कार्यालयं शेजारच्या राज्यांमध्ये स्थलांतरित केल्याचं आपण पाहिलं आहे.
2022-23 मध्ये 1,59,368.02 कोटी रुपयांसह आंध्र प्रदेश राज्याचा भारताच्या निर्यातीत 4.4% वाटा आहे, तर वाणिज्य मंत्रालयाच्या राज्यनिहाय निर्यात आकडेवारीनुसार 2021-22 मध्ये तो 4.57% होता, तर गुजरात 33.4% सह पहिल्या क्रमांकावर आहे. 2022-23 या कालावधीत 16.06% सह महाराष्ट्र दुसऱ्या स्थानावर आणि 9.02% सह तामिळनाडू तिसऱ्या स्थानावर आहे. एन चंद्राबाबू नायडू यांच्या शेवटच्या सरकारच्या काळात 2022 पर्यंत आंध्र प्रदेशला पहिल्या 3 सर्वोत्तम राज्यांमध्ये आणण्याचं स्वप्न त्यांचं सरकार गेल्यामुळे पूर्ण होऊ शकलं नाही. आता त्यांच्या नेतृत्वाखालील नवीन सरकार 2029 पर्यंत विकसित राज्य बनवण्याचे त्यांचे व्हिजन पाहण्याची आम्हाला अपेक्षा आहे.
जुलै 2023 मध्ये प्रकाशित झालेल्या 2022 च्या निर्यात तयारी निर्देशांकाच्या 2022 च्या नीती आयोगाच्या तिसऱ्या आवृत्तीनुसार, आंध्र प्रदेश किनारपट्टीवरील राज्य असल्यानं 59.27 गुणांसह आठव्या क्रमांकावर आहे, तर तेलंगणा ६१.६३ गुणांसह सहाव्या क्रमांकावर आहे. आंध्र प्रदेश विविध नैसर्गिक संसाधनांनी समृद्ध आहे, ज्यात सुपीक शेतजमीन, खनिज साठे आणि मत्स्यपालनासाठी उपयुक्त असलेला लांबच लांब किनारा आहे. ही संसाधन विपुलता कृषी, अन्न प्रक्रिया, खाणकाम, फार्मास्युटिकल्स आणि मत्स्यपालन यांसारख्या निर्यात-केंद्रित क्षेत्रांसाठी मोठी संधी आहे. तांदूळ, कापूस, मसाले, फळे आणि भाज्यांसह पिकांच्या विस्तृत श्रेणीसह मजबूत कृषी आधारासह, राज्याची अनुकूल कृषी-हवामान परिस्थिती आणि सिंचन पायाभूत सुविधा चांगल्या कृषी उत्पादकतेला साथ देणारी आहेत.
विशाखापट्टणम आणि आसपासच्या काही भागांबद्दल बोलायचं तर, या जिल्ह्याने आंध्र प्रदेशातील प्रमुख सागरी बंदरांसह एक प्रमुख औद्योगिक आणि निर्यात केंद्र म्हणून स्वतःची स्थापना केली आहे. जिल्ह्याच्या प्रमुख निर्यात क्षेत्रांमध्ये फार्मास्युटिकल्स, रसायने, सीफूड, कापड, गूळ, काजू आणि ऑटोमोटिव्ह घटकांचा समावेश आहे. पूर्व आणि पश्चिम गोदावरी जिल्ह्यांमध्ये मजबूत कृषीक्षेत्र आहे आणि आंध्र प्रदेशच्या अन्न आणि कृषी-प्रक्रिया क्षेत्रात या जिल्ह्यांचं महत्त्वपूर्ण योगदान आहे. या जिल्ह्यांच्या प्रमुख निर्यातीत तांदूळ, समुद्री खाद्य, खाद्यतेल, नारळ, केळी, काथ्या, लेस, मानवी केस आणि मसाले यांचा समावेश होतो.
कृष्णा जिल्ह्याच्या प्रमुख निर्यातीत तांदूळ, फळांसह आंबा, भाजीपाला, प्रक्रिया केलेली अन्न उत्पादने, कलमकारी आणि कापड, इमिटेशन ज्वेलरी यांचा समावेश होतो. गुंटूर जिल्हा मिरची उत्पादनासाठी प्रसिद्ध आहे आणि कापूस, लाल मिरची, हळद तसंच मसाल्यांचा प्रमुख निर्यातदार आहे. जिल्ह्यातील इतर प्रमुख निर्यात क्षेत्रांमध्ये कापड, तंबाखू आणि अभियांत्रिकी वस्तूंचा समावेश होतो. ओंगोल आणि प्रकाशम् हे जिल्हे ग्रॅनाइट आणि स्लॅब्स, मसाले आणि एक्वा यांचं योगदान देतात. नेल्लोर तांदूळ, सीफूड प्रक्रिया, क्वार्ट्स, फेल्डस्पार, चुनखडी इत्यादी विविध खनिजांची निर्यात करतात.
निर्यात-केंद्रित क्षेत्रांची वैविध्यपूर्ण श्रेणी असलेला चित्तूर जिल्हा, मुख्यतः आंब्याचा पल्प आणि अन्न प्रक्रिया, कापड, ग्रॅनाइट, चामड्याची उत्पादने, इलेक्ट्रॉनिक्स आणि ऑटोमोबाईल भाग यासाठी ओळखला जातो. अनंतपूर, कडप्पा येथे बाजरी, केळी, टोमॅटो, कापड यांसारखी फळे आणि विविध वस्तू यांची निर्यातीसाठी येथे चांगला वाव आहे. त्याचप्रमाणे इतर सर्व जिल्ह्यांतून अनेक उत्पादने निर्यातीला हातभार लावतात.
राज्यात औद्योगिक पार्क, विशेष आर्थिक क्षेत्र (SEZ) आणि इतर समर्पित उत्पादन क्लस्टर्ससह औद्योगिक पायाभूत सुविधांचा विकास झाला आहे. या पायाभूत सुविधा उपक्रमांमध्ये निर्यात-केंद्रित उद्योगांना कामकाज सुरू करण्यासाठी अनुकूल वातावरण आहे. प्रचंड क्षमता आणि अनुकूल परिस्थिती असूनही, आंध्र प्रदेशला अलिकडच्या काळात लक्षणीय निर्यात वाढ मिळविण्यासाठी संघर्ष करावा लागत आहे. कारण मागील सरकारनं निर्यातीवर लक्ष केंद्रित केलं नव्हतं. आता नव्या सरकारसमोर राज्याची औद्योगिक उभारणी आणि निर्यातवाढ यासाठी पहिल्यापासून राज्याचं भांडवल उभारणे हे सर्वात मोठं आव्हान असणार आहे.
नवीन सरकार पुढील आव्हाने : नवीन सरकारला आंध्र प्रदेशचा निर्यातीचा वाटा वाढवण्यासाठी अनेक आव्हाने आणि अडथळे दूर करण्याची गरज आहे. काही प्रमुख आव्हानांचा आढावा घेऊयात. मालाच्या कार्यक्षम वाहतुकीसाठी रस्ते, रेल्वे आणि बंदरांसह वाहतुकीच्या जाळ्यात सुधारणा करणे महत्त्वाचे आहे. लॉजिस्टिक पार्क आणि कोल्ड स्टोरेज सुविधा यासारख्या विशेष निर्यात-केंद्रित पायाभूत सुविधा विकसित केल्यानं राज्याची निर्यात स्पर्धात्मकता वाढू शकते.
विविध निर्यात क्षेत्रांसमोरील अनन्य आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी विभागवार विशिष्ट धोरणे आणि प्रोत्साहनांचा अभाव आहे. कृषी, वस्त्रोद्योग, फार्मास्युटिकल्स, इलेक्ट्रॉनिक्स, वाहनाचे पार्ट आणि इतर प्रमुख उद्योगांसाठी तयार केलेली धोरणे वाढ आणि स्पर्धात्मकतेला चालना देऊ शकतात. मागील सरकारमधील एकाही मंत्र्यानं आपापल्या विभागांवर लक्ष केंद्रित केलं नाही आणि त्यांच्या मंत्रालयातील घडामोडींवर पत्रकारांना कधीच माहिती दिली नाही. प्रत्येक मंत्री पत्रकार परिषदेमध्ये फक्त विरोधी पक्षाच्या नेत्यांना दोष देत आले.
व्यवसाय सुलभतेच्या बाबतीत आंध्र प्रदेश अव्वल क्रमांकावर असला तरी, नोकरशाहीच्या अडथळ्यांमुळे आणि त्यांच्या संबंधित क्षेत्रातील राजकारण्यांच्या मागण्यांमुळे अशी कोणतीही महत्त्वपूर्ण गुंतवणूक आकर्षित झाली नाही. केंद्र सरकारच्या सर्व अहवालांमध्ये वरचं स्थान मिळवण्यासाठी अधिकाऱ्यांनी आकडेवारीत फेरफार केल्याचंही काही अर्थतज्ज्ञांनी निदर्शनास आणून दिलय. त्यामुळे कोणताही खरा विकास झालेला नाही आणि कागदावरच आंध्र प्रदेशातील व्यापार आणि उद्योगात वाढ दिसून आली.
मागील सरकारच्या काळात, आंध्र प्रदेशच्या निर्यातीसाठी बाजारपेठेचा विस्तार करण्यासाठी प्रभावी व्यापार प्रोत्साहन धोरणांचा अभाव होता. द्विपक्षीय आणि बहुपक्षीय व्यापार करारांमध्ये अपर्याप्त सहभागामुळे नवीन बाजारपेठांमध्ये प्रवेश करण्याची आणि मजबूत व्यापार संबंध प्रस्थापित करण्याची राज्याची क्षमता मर्यादित झाली होती. आंतरराष्ट्रीय प्रदर्शने, व्यापार मेळावे आणि व्यापार शिष्टमंडळांमध्ये सहभागासाठी अपुरा पाठिंबा मिळाल्यानं आंध्र प्रदेशच्या निर्यात उत्पादनांच्या प्रदर्शनावर त्याचा परिणाम झाला.
मागील सरकारनं केलेल्या चुकांमधून नवीन सरकारनं धडा घेतला पाहिजे आणि आंध्र प्रदेशची निर्यात वाढ रुळावर आणण्यासाठी लक्ष केंद्रित केलं पाहिजे. खरं तर, आंध्र प्रदेशमध्ये सर्व 26 जिल्ह्यांतील उत्कृष्ट उत्पादन क्षमता आहेत, येथील माल सुमारे 200 देशांमध्ये निर्यात केला जाऊ शकतो. सरकारच्या एक्सपोर्ट हब उपक्रमांतर्गत भारताच्या, वाणिज्य मंत्रालयाच्या अंतर्गत, केंद्राच्या निर्देशांनुसार पूर्वीच्या सरकारनं राज्यातील प्रत्येक जिल्ह्यांमधून उत्पादनांची यादी निश्चित केली आहे. तसंच पुढील निर्यात उपक्रम हाती घेण्यात आला आहे.
आंध्रातील प्रत्येक जिल्ह्यात निर्यातीसाठी योग्य अनेक उत्पादनं आहेत आणि ती सर्व भारताच्या निर्यातीत योगदान देत आहेत. राज्यान सागरी आणि सी फूड उत्पादने, फार्मा आणि फॉर्म्युलेशन, ग्रॅनाइट आणि खनिज आधारित उद्योग, सेंद्रिय रसायने, लोह आणि पोलाद, जहाज आणि बोट फ्लोटिंग स्ट्रक्चर्स, तांदूळ आणि तृणधान्ये, मसाले आणि कॉफी, ऑटोचे पार्ट्स आणि अभियांत्रिकी उत्पादने, इमिटेशन ज्वेलरी यासारख्या क्षेत्रांवर लक्ष केंद्रित केलं पाहिजे. या क्षेत्रांव्यतिरिक्त रेडीमेड गारमेंट्स, फूड प्रोसेसिंग, इलेक्ट्रॉनिक घटकांना निर्यातीमध्ये मोठा वाव आहे.
निर्यात प्रोत्साहनासाठी नवीन सरकारने काय केले पाहिजे - निर्यात प्रोत्साहनाशी संबंधित समस्यांचं निराकरण करण्यासाठी राज्यस्तरीय समन्वय समितीसह अधिकारी आणि संबंधित क्षेत्रातील तज्ञांसह राज्यस्तरीय समितीची स्थापना करावी लागेल. कृषी उत्पादनांच्या साठवणुकीची वाढती मागणी पूर्ण करण्यासाठी राज्यात गोदामांची क्षमता विकसित करण्याची आणि वाढवण्याची नितांत गरज आहे.
नॅशनल हायवे लॉजिस्टिक मॅनेजमेंट लिमिटेडच्या केंद्रीय योजनेअंतर्गत आंध्र प्रदेशला लॉजिस्टिक हब बनवण्यासाठी मल्टी मॉडेल लॉजिस्टिक हब विकसित करावं लागेल. इनलँड कंटेनर डेपो आणि आयात बंदर कनेक्टिव्हिटी विकसित केली पाहिजे. सागरमाला प्रकल्पांतर्गत जलमार्ग वाहतूक वाढविण्यासाठी सर्व 14 बंदरे कार्यान्वित करण्याची टीडीपी सरकारनं यापूर्वी सोडलेला महत्त्वाकांक्षी संकल्प आता पुनरुज्जीवित केला पाहिजे.
तसंच आंध्र प्रदेशातील सर्व विमानतळांवरून आंतरराष्ट्रीय हवाई कार्गो सुविधा पुन्हा सक्रिय केल्यानं हवाई मार्गे निर्यात वाढवण्यास फायदा होऊ शकतो. सध्या या शिपमेंट्स चेन्नई किंवा हैदराबादला जात आहेत. काही प्रमुख बाजारपेठांवरील अवलंबित्व कमी करण्यासाठी निर्यात बाजारांमध्ये विविधता आणावी लागेल. नवीन बाजारपेठांमध्ये विस्तार करण्यासाठी राज्याच्या उत्पादनांबद्दल जागरूकता वाढवण्यासाठी बाजार संशोधन, व्यापार मोहिम आणि प्रचारात्मक कार्यक्रम आवश्यक आहेत. संबंधित इच्छुक निर्यातदारांना जागरुकता आणि प्रशिक्षण देण्यासाठी राज्यात सध्या असलेल्या APEDA, MPEDA, FIEO, SPICE BOARD, TOBACCO BOARD सारख्या निर्यात प्रोत्साहन परिषदेच्या जवळच्या समन्वयाने हे साध्य केलं जाऊ शकतं.
वित्तीय संस्था आणि निर्यात पतसंस्था यांच्या सहकार्यानं निर्यातीसाठी वित्तपुरवठा आणि विम्याचं संरक्षण उपलब्ध होऊ शकतं. निर्यात पत विमा योजनांना प्रोत्साहन दिल्यानं आंतरराष्ट्रीय व्यापाराशी संबंधित जोखीम कमी होऊ शकते आणि निर्यातदारांना हमी मिळू शकते. "आंध्र प्रदेशात गुंतवणूक" यासाठी गुंतवणूकदारांच्या बैठका आयोजित केल्या पाहिजेत. यातून जसं पूर्वी नवीन उद्योगांना आणि आंतरराष्ट्रीय कंपन्यांना त्यांच्या निर्यात उत्पादन सुविधा स्थापन करण्यासाठी आमंत्रित केलं गेलं. ज्यातून राज्य निर्यातीत योगदान मिळतं.
आंध्र प्रदेशने उद्योग आणि शैक्षणिक क्षेत्रातील सहकार्याला प्रोत्साहन द्यावे. R&D प्रकल्पांसाठी अनुदान द्यावं. निर्यात-आधारित उद्योगांमध्ये नावीन्यपूर्ण आणि उत्पादन विकासाला समर्थन देण्यासाठी तंत्रज्ञान केंद्रं स्थापन करावीत. उद्योग आधारित कौशल्य विकासामध्ये जसं की मिरचीसाठी गुंटूर मान्यता देण्याची मागणी वाणिज्य मंत्रालयाने केली पाहिजे. ग्रेनाइटसाठी उत्कृष्टतेचे शहर म्हणून चीमाकुर्ती/ओंगोले, परदेशी व्यापार धोरणांतर्गत, जे सामान्य सुविधा केंद्र, प्रदर्शन केंद्र आणि संबंधित क्षेत्रांच्या विकासासाठी विविध तरतुदींसाठी पायाभूत सुविधांसाठी निधी देते.
निर्यात-केंद्रित उद्योगांच्या वाढत्या मागण्या पूर्ण करण्यासाठी सतत कौशल्य विकास उपक्रमांची गरज आहे. उद्योग-संबंधित प्रशिक्षण देणे, व्यावसायिक शिक्षण वाढवणे आणि नवकल्पना आणि उद्योजकता वाढवणे यावर लक्ष केंद्रित केलं पाहिजे. कौशल्याची तफावत भरून काढणे उद्योगांना उत्पादकता, गुणवत्ता आणि नावीन्य वाढविण्यास सक्षम करेल, ज्यामुळे जागतिक बाजारपेठांमध्ये त्यांची स्पर्धात्मकता सुधारेल. या संसाधनांचा प्रभावीपणे उपयोग करून, आंध्र प्रदेश या क्षेत्रांमध्ये आपली निर्यात स्पर्धात्मकता वाढवू शकतो.
(टीप - या लेखातील मते ही पूर्णपणे लेखकाची स्वतःची आहेत. या मतांशी ईटीव्ही भारत सहमत असेलच असे नाही.)
हेही वाचा...
