नवी दिल्ली : आत्मनियंत्रण ( Self Control ) न ठेवता सायबर व्यसन ही एक मोठी जटील समस्या बनत ( Addicted to The Internet ) चालली आहे, जी आणखीनच बिकट स्वरूप धारण करणार आहे. वयाची पर्वा न करता, आपल्यापैकी बरेच जणांना ( Cyber Addiction is a Problem ) मोठ्या संख्येने इंटरनेटचे व्यसन ( Cyber Addiction Interferes with Sleep ) आहे. आपण सतत पुढे यामध्ये वाहत जात आहोत, जे आपल्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यासाठी वाईट आहे. आपल्यापैकी बहुसंख्य लोकांना ( Cyber addiction affects grades ) त्याच्या परिणामांबद्दल माहिती नसते, ही वस्तुस्थितीदेखील यातील एक धोकादायक पैलू आहे. यावर आयएएनएसलाइफ सल्लागार बालरोगतज्ज्ञ, किशोर चिकित्सक आणि फेथ क्लिनिकचे संस्थापक डॉ. पॉला गोयल यांच्याशी बातचित केली आहे. त्यांनी अत्यंत महत्त्वपूर्ण माहिती देऊन यावर आपले मत व्यक्त केले. पाहूया यावरील स्पेशल रिपोर्ट
सायबर व्यसन ग्रेड, करिअर, नोकऱ्या आणि नातेसंबंधांवर करते गंभीर परिणाम : सायबर व्यसन ग्रेड, करिअर, नोकऱ्या आणि नातेसंबंधांवर परिणाम करते कारण ते फक्त ब्राउझिंगवर किंवा सोशल मीडियावर जास्त वेळ घालवण्यावर केंद्रित नाही. यात गेम खेळणे, जुगार खेळणे, सक्तीने फोन तपासणे किंवा खऱ्या मित्रांऐवजी ऑनलाइन मित्रांसोबत हँग आउट करण्यात वेळ घालवणेदेखील समाविष्ट आहे.
आयएएनएसलाइफ डॉ. पॉला गोयल यांच्याशी सायबर व्यसनासंबंधी केलेली चर्चा आणि त्यांनी मांडलेली मते
आयएएनएसलाइफ डॉ. पॉला गोयल, सल्लागार बालरोगतज्ज्ञ, किशोर चिकित्सक आणि फेथ क्लिनिकचे संस्थापक यांच्याशी गप्पा मारल्यानंतर आणि त्या म्हणतात, "सायबर व्यसनाचा समावेश DSM-V च्या कलम 3 मध्ये करण्यात आला आहे. जो वैद्यकीय परिस्थितींसाठी राखीव आहे, ज्यासाठी आधी पुढील तपासणी आवश्यक आहे. डिसऑर्डरची एक वेगळी श्रेणी म्हणून नियुक्त करणे. सायबर व्यसनाच्या निदानासाठी आवश्यक असलेल्या खालील निदान निकषांची शिफारस करतो.
समाधानी होण्यासाठी ऑनलाइनद्वारे मार्ग शोधणे : ऑनलाइन खूप वेळ घालवते (मागील ऑनलाइन क्रियाकलापांबद्दल विचार करते किंवा पुढील ऑनलाइन सत्राची अपेक्षा करते). समाधानी होण्यासाठी, त्यांनी इंटरनेट वापरण्यात अधिक वेळ घालवला पाहिजे. इंटरनेट वापराचे नियमन, कमी करणे किंवा थांबवण्याचे निष्फळ प्रयत्न केले आहेत. इंटरनेट वापरणे कमी करण्याचा किंवा थांबवण्याचा प्रयत्न करताना, चिडचिड, मूडी, उदास किंवा चिडचिड होते.
अपेक्षेपेक्षा जास्त वेळ ऑनलाइन राहणे हेच व्यसन प्रकारात मोडते : याव्यतिरिक्त, खालीलपैकी किमान एक आवश्यकता पूर्ण करणे आवश्यक आहे. इंटरनेटमुळे महत्त्वाचे नातेसंबंध, नोकरी, शिक्षणाची संधी किंवा करिअर गमावण्याचा धोका आहे. ते किती वेळा इंटरनेट वापरतात हे लपवण्यासाठी नातेवाईक, थेरपिस्ट किंवा इतरांशी खोटे बोलणे. समस्यांपासून दूर जाण्यासाठी किंवा निराशाजनक मूड (उदा. असहायता, अपराधीपणाची भावना, चिंता, नैराश्य) दूर करण्यासाठी इंटरनेटचा वापर करते.
कोणत्या विशिष्ट वयोगटात सायबर व्यसनाची शक्यता जास्त आहे का? पाहूया यावरील रिपोर्ट :
डॉ. पॉला सांगतात, कोणत्याही वयोगटात उद्भवू शकते परंतु 15-16 वर्षे वयोगटातील पुरुष किशोरांमध्ये अधिक सामान्य आहे.
सायबर व्यसनाचे संभाव्य कारण काय असू शकते?
डॉ. पॉला : विविध कारणे आहेत, विंकलर आणि डोर्सिंगद्वारे इंटरनेट व्यसनाच्या विकास आणि देखभालचे सर्वसमावेशक मॉडेल विचारात घेते. सामाजिक-सांस्कृतिक घटक (उदा., जनसांख्यिकीय घटक, इंटरनेटचा प्रवेश आणि स्वीकृती), न्यूरो-एनाटोमिकल घटक संशोधन असे सूचित करते की, इंटरनेट व्यसन असलेल्या लोकांच्या मेंदूमध्ये ड्रग्स किंवा जुगाराची सवय असलेल्या व्यक्तींप्रमाणेच बदल होतात. मेंदूच्या प्रीफ्रंटल कॉर्टेक्समध्ये बदल आहेत जे लक्ष, नियोजन आणि प्राधान्य देण्याशी संबंधित आहेत. त्यामुळे व्यसनाधीन लोक खाणे किंवा झोपणे यासारख्या मूलभूत दैनंदिन गोष्टींपूर्वी त्यांची व्यसने ठेवतात.
जैविक असुरक्षा. उदा., अनुवांशिक घटक आणि न्यूरोकेमिकल प्रक्रियेतील विकृती सामान्य लोकसंख्येपेक्षा मेंदूतील डोपामाइन आणि सेरोटोनिन ट्रान्समीटरची पातळी कमी करतात. व्यसनांमुळे मेंदूतील डोपामाइन आणि सेरोटोनिनची पातळी वाढते. मनोवैज्ञानिक पूर्वस्थिती (उदा. व्यक्तिमत्व वैशिष्ट्ये, नकारात्मक प्रभाव). इंटरनेटचे विशिष्ट गुणधर्म- इंटरनेट क्रियाकलापांमध्ये विशेषत: सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर जास्त व्यस्त असणे.
सायबर व्यसनाचे आरोग्य, सामाजिक जीवन, करिअर आणि शैक्षणिक यावर काय होतात परिणाम
डॉ. पॉला : जास्त वेळ घालवल्याने ऑनलाइन वेळेचा मागोवा गमावला जातो आणि हेतूपेक्षा जास्त वेळ राहतो. यामुळे शारीरिक अस्वस्थतादेखील होऊ शकते, जसे की कार्पल टनल सिंड्रोम (हात आणि मनगटात वेदना आणि सुन्नपणा) कोरडे डोळे किंवा ताणलेली दृष्टी, पाठदुखी, मानदुखी किंवा तीव्र डोकेदुखी, झोपेचा त्रास, स्पष्टपणे वजन वाढणे किंवा वजन कमी होणे, नैराश्य आणि चिंता, अपराधीपणाच्या भावनांसह मूड बदलणे आणि तणावग्रस्त किंवा दुःखी असताना किंवा लैंगिक समाधान किंवा उत्तेजनासाठी इंटरनेटचा आउटलेट म्हणून वापर करताना आनंदाची भावना.
सायबर व्यसनाने तुमच्या सामाजिक जीवनावरदेखील होतो गंभीर परिणाम : याचा सामाजिक जीवनावरही परिणाम होतो, कारण व्यक्ती कुटुंब आणि मित्रांपासून अलिप्त होते. ज्यामुळे वास्तविक जीवनातील मित्रांऐवजी ऑनलाइन अधिक मित्र बनतात. व्यक्ती एकाकीपणाने ग्रस्त असू शकते आणि जवळचे वैयक्तिक नातेसंबंध ठेवण्यास असमर्थता असू शकते आणि कमी आत्मसन्मान आणि कमी आत्मविश्वास विकसित होऊ शकतो.
सायबर व्यसनाने तुमच्या शैक्षणिक, आर्थिक आणि करियरवर गंभीर परिणाम : सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर जास्त वेळ घालवणे आणि गॅझेट्सची सक्तीने तपासणी करणे यामुळे एकाग्रता कमी होणे, कमी लक्ष केंद्रित करणे आणि कामावर वचनबद्धता आणि समर्पणाचा अभाव होऊ शकतो आणि यामुळे शैक्षणिक आणि करिअरवर परिणाम होईल. ते त्यांचे शैक्षणिक किंवा कार्य असाइनमेंट पूर्ण करू शकणार नाहीत.
सायबर व्यसन आणि झोप यांचा काही संबंध आहे का?
डॉ. पॉला : सायबर व्यसनामुळे झोपेमध्ये व्यत्यय येतो आणि त्यामुळे निद्रानाश होतो. गॅझेटमधील निळा प्रकाश मेलाटोनिन (स्लीप हार्मोन) दाबतो. मेलाटोनिनची पातळी कमी झाल्यामुळे झोपेवर परिणाम होतो आणि व्यक्तीला हार्मोनल असंतुलन, उच्च रक्त शर्करा आणि इन्सुलिन प्रतिरोधक त्रास होऊ शकतो. मधुमेह, हृदयविकार, लठ्ठपणा, PCOS आणि इतर असंसर्गजन्य रोग, हे सर्व सदोष झोपेच्या पद्धतींमुळे उद्भवतात. झोपेचा अभाव भूक संप्रेरक घरेलिनलादेखील उत्तेजित करतो ज्यामुळे भूक वाढते आणि जास्त वजन आणि लठ्ठपणा होतो.
सायबर व्यसनाचा संबंधांवर परिणाम होतो का? :
डॉ. पॉला : सायबर व्यसनाचा परिणाम नातेसंबंधांवर होतो. नातेसंबंध ऑनलाइन तयार केले जाऊ शकतात. खूप उशीर होईपर्यंत सायबरसेक्स आणि सोशल नेटवर्किंगकडे कोणाचेही लक्ष नाही. निनावीपणा आणि प्रकटीकरण सुलभतेमुळे इंटरनेटवर तयार झालेले संबंध रोमांचक आणि व्यसनाधीन असू शकतात. शिवाय, ते एकाकीपणाच्या भावनांची भरपाई करते कारण ते एखाद्या व्यक्तीला वास्तविक जीवनातील परस्परसंवादाच्या किमान गरजांमध्ये व्यस्त ठेवते.
व्हर्च्युअल म्हणजे आभासी आणि दैनंदिन वास्तविक जीवनातील नातेसंबंधांमध्ये मोठे अंतर : व्हर्च्युअल आणि दैनंदिन वास्तविक जीवनातील नातेसंबंधांमध्ये खूप अंतर आहे. लोक सहसा वास्तविक जीवनात संवाद साधण्यापेक्षा आणि त्याच्या आव्हानांना तोंड देण्यापेक्षा त्यांच्या कल्पनाशक्तीचा वापर करण्यास प्राधान्य देतात. आभासी संबंधांमध्ये टोन, चेहऱ्यावरील हावभाव, हावभाव आणि स्पर्श यांचा अभाव असतो. वास्तविक जीवनातील नातेसंबंधांमध्ये हे अत्यंत समस्याप्रधान बनते जेथे ऑनलाइन नातेसंबंधात गुंतलेल्या व्यक्तींना त्यांच्या जोडीदारापेक्षा त्यांच्या ऑनलाइन मित्रांमध्ये जास्त रस असतो कारण त्यांनी ती व्यक्ती त्यांच्या डोक्यात तयार केली आहे. त्यांच्या भागीदारांची अपूर्णता मोठ्या प्रमाणात वाढली आहे आणि यामुळे वास्तविक जीवनात त्यांच्या भागीदारांशी संवादाची आणि जवळीकीची गरज कमी होते. अंतर आणि वास्तविक जीवनातील समस्या निर्माण होते.
सायबरसेक्स आणि पोर्नोग्राफी यामुळे वास्तविक जीवन आणि अस्सल नातेसंबंधांवर होतो मोठा परिणाम : जिव्हाळ्याच्या नातेसंबंधांव्यतिरिक्त, कुटुंबातील सदस्यांशी असलेल्या नातेसंबंधावरही परिणाम होतो, कारण ते कौटुंबिक जबाबदाऱ्या उचलू शकत नाहीत किंवा गरजेच्या वेळी कुटुंबातील सदस्यांना आधार देऊ शकत नाहीत. संप्रेषणातील बिघाड नातेसंबंधाच्या गुणवत्तेवर लक्षणीय परिणाम करते. दर्जेदार वेळ घालवण्याची, कठीण काळात सल्ला घेण्याची आणि कुटुंबातील सदस्यांसोबत मनातील भावना सामायिक करण्याची गरज संपते. पुढे जाऊन व्यक्ती एका स्वनिर्मित जगात अलिप्त आणि कोकून बनते जिथे ते वास्तविक आणि आभासी जगामध्ये सीमांकन करू शकत नाही.
