कोल्हापूर - महाराष्ट्रातील साडे तीन शक्तिपीठांपैकी एक पीठ, अशी ओळख असलेल्या करवीर निवासिनी अंबाबाईच्या मंदिराची ख्याती सर्वदूर आहे. दरवर्षी लाखोंच्या संख्येने भाविक अंबाबाईच्या दर्शनासाठी येत असतात. याच अंबाबाईच्या मंदिराचे पौराणिक महत्त्व आणि मंदिराविषयी सविस्तर माहितीचा 'ईटीव्ही भारत'ने घेतलेला हा खास आढावा...
संपूर्ण महाराष्ट्राची कुलस्वामिनी समजल्या जाणाऱ्या करवीर निवासिनी अंबाबाईचे हे मंदिर सुमारे 1200 वर्षांपूर्वीचे अतिप्राचिन मंदिर आहे. चालुक्यांच्या काळात इ.स. 700 च्या आसपास हे बांधले असल्याचे बोलले जाते. मात्र, अद्यापही मंदिर कोणी बांधले याची निश्चिती झाली नाही. मंदिराची रचना आणि मांडणीवरून मंदिर त्याच काळातील असल्याचा अनेक अभ्यासकांचा दावा आहे. मात्र, मंदिराच्या याच रचना आणि बांधणीमुळे मंदिराला आणखी विशेष बनवते.
पाच शिखराच्या या मंदिराचे पश्चिम दिशेला तोंड असून त्याचे एकूण चार भाग आहेत. महाकाली, महालक्ष्मी आणि महासरस्वती या आदिशक्ती याठिकाणी विराजमान आहेत. मंदिरावर वाद्ये वाजविणाऱ्या स्त्रिया, योद्धे, नर्तकी, अप्सरा आदी कोरलेले पाहायला मिळतात. देवीच्या दगडी मुर्तीमागे सिंह असून डोक्यावर मुकुट आणि त्यावर नागमुद्रा कोरलेली आहे. देवीच्या मुर्तीच्या डोक्यावर म्हणजेच वरच्या मजल्यावर मातृलिंग आहे. त्याठिकाणी शक्यतो भाविकांना प्रवेश नाही. दररोज आरतीच्यावेळी आणि वर्षांतून केवळ 4 वेळा हे मंदिर उघडले जाते. मंदिरामध्ये प्रवेश करण्यासाठी पश्चिम दिशेला असलेल्या महाद्वाराबरोबरच घाटी दरवाजा, पूर्व आणि पश्चिम असे एकूण चार भव्य दगडी प्रवेशद्वार आहेत. मंदिर परिसरात अनेक लहान-लहान मंदिरांबरोबरच शिलालेख सुद्धा आजही पाहायला मिळतात.
सुरक्षित ठेवलेल्या अंबाबाई मूर्तीची 1715 मध्ये पुन्हा प्रतिष्ठापना
अंबाबाईच्या या मंदिरावर प्राचीन आणि अर्वाचिन काळात काही आक्रमणे झाल्याचे म्हटले जाते. मोघलाईच्या काळात अनेक मंदिरे उध्वस्त करण्यात आली. अंबाबाईच्या मंदिराबाबतही अशी भीती निर्माण झाली होती. अशा प्रकारच्या परकीय आक्रमाकांपासून संरक्षण करण्यासाठी अंबाबाईची मूर्ती मंदिर परिसरात राहणाऱ्या एका पुजाऱ्याच्या घरात सुरक्षित ठेवण्यात आली होती. जवळपास 305 वर्षांपूर्वी म्हणजेच 26 सप्टेंबर, 1715 मध्ये नरहरभट सावगावकर यांना झालेल्या दृष्टांताप्रमाणे करवीर संस्थानचे छत्रपती संभाजी दुसरे यांच्या आज्ञेने सिदोजी घोरपडे यांनी अंबाबाईच्या मूर्तीची पुन्हा मंदिरात प्रतिष्ठापना केली. या घटनेला तब्बल 305 वर्षे पूर्ण झाली आहेत.
मंदिरातील प्रमुख उत्सव
शारदीय नवरात्रौत्सव, चैत्र महिन्यात होणारा रथोत्सव आणि किरणोत्सव असे काही उत्सव मोठ्या भक्तिमय वातावरणात दरवर्षी पार पडत असतात.
अंबाबाई मंदिरातील दरवर्षीचा नवरात्रौत्सव
दरवर्षी मोठ्या उत्साहात अंबाबाई मंदिरात नवरात्रोत्सव पार पडत असतो. जवळपास 20 लाख भाविक दरवर्षी अंबाबाईच्या दर्शनासाठी येत असतात. नवरात्रौत्सव काळात गरुड मंडप आणि बाहेरच्या मोकळ्या जागेत विविध सांस्कृतिक कार्यक्रम सुद्धा पार पडत असतात. 9 दिवस दररोज देवीची विविध रूपांत पूजा बांधली जाते. पंचमीला देवीची पालखी टेंबलाई देवीच्या भेटीला जात असते. अष्टमीला नगर प्रदक्षिणा असते. यावेळी शहरातील प्रदक्षिणामार्गावर भाविक रस्त्यावर रांगोळ्या काढून दिवे लावून देवीच्या पालखीचे स्वागत करत असतात. तर दसऱ्या दिवशी अंबाबाईची पालखी दसरा चौकामध्ये जाते अशी विधिवत कार्यक्रम वर्षानुवर्षे चालत आलेले आहेत.
चैत्र महिन्यात होणारा रथोत्सव
दरवर्षी चैत्र महिन्यात अंबाबाईचा रथोत्सव पार पाडतो. अंबाबाईचे तसेच संस्थानकाळातील परंपरा यावेळी अनुभवायला मिळतात. चांदीच्या पालखीतून देवी करवीरवासीयांना दर्शन देण्यासाठी बाहेर पडते. यावेळीही पालखी मार्गावर भक्त फुलांची उधळण आणि आकर्षक रांगोळी काढतात. या रथोत्सवाला खूप जुनी परंपरा आहे. जोतिबाच्या चैत्र यात्रेच्या दुसऱ्या दिवशी हा रथोत्सव पार पाडतो. हा रथोत्सव पाहण्यासाठी हजारोंच्या संख्येने भाविकांची गर्दी होत असते.
किरणोत्सव
अंबाबाई मंदिरातील नवरात्रौत्सव जा पद्धतीने साजरा होत असतो त्याच पद्धतीने दरवर्षी किरणोत्सव सुद्धा पार पडत असतो. कार्तिक महिन्यात म्हणजेच 9 ते 11 नोव्हेंबर तसेच माघ महिन्यात 31 जानेवारी पासून 2 फेब्रुवारी या ठराविक 6 दिवसांमध्येच वर्षातून किरणोत्सव पार पाडतो. यावेळी पश्चिमेला असलेल्या महाद्वारमधून सूर्याची मावळती किरणे देवीच्या पाया पासून चेहऱ्यापर्यंत पोहोचतात आणि लुप्त होतात. हा अद्वितीय सोहळा पाहण्यासाठी देशभरातून भाविक येत असतात. किरणोत्सव पाहण्याची सर्वांना संधी मिळावी यासाठी गेल्या काही वर्षांपासून पश्चिम महाराष्ट्र देवस्थान समितीकडून मंदिर परिसरात एलईडी स्क्रीनची सुद्धा व्यवस्था करण्यात येते.
हेही वाचा - करवीरनिवासिनी अंबाबाईची पहिल्याच दिवशी 'महाशक्ती कुण्डलिनी' स्वरुपात पूजा
