मुंबई - महात्मा गांधी आज जिवंत असते तर समाजात वाढलेली असहिष्णुता पाहून ते गप्प बसले नसते. त्यांनी तत्परतेने यावर काही तरी उपाय शोधला असता. पण आज असे होत नाही, असे मत गांधीजींचे पणतू तुषार गांधी यांनी व्यक्त केले. त्यांनी सांगितले, की गांधी विचारसरणी ही फक्त तात्पुरत्या स्वरुपातील नसून ती टिकाऊ स्वरुपाची आहे.
गांधी विचारांच्या बाबतीत पाश्चात्य राष्ट्रातील लोकांचा अभ्यास
भारतात एखाद्या महापुरुषाच्या व्यक्तिमत्वाचा अभ्यास करताना आपण त्या व्यक्तीच्या अस्मितेला कुरवाळत बसतो. विदेशात मात्र, व्यक्तित्वाच्या पलीकडं जाऊन अभ्यास केला जातो. त्यांच्या तत्त्वज्ञानाचा, कार्यशैलीचा, तसंच समकालीन प्रश्न सोडवणुकीसाठी त्या विचारांचा आज उपयोग किती, असं त्या अभ्यासाचं स्वरुप असतं. गांधी विचारांच्या बाबतीत पाश्चात्य राष्ट्रातील लोक असाच अभ्यास करतात. अमेरिकी लोकांनी गांधीजींच्या विचारांचं अनुकरण केले आहे. बापूंच्या स्वदेशी या संकल्पनेतला हा आशय आहे. ते लोक संख्येनं कमी आहेत, पण ते आपल्या कृतीवर खूश आहेत. गांधी विचारांवर वेगवेगळ्या पैलूंचा अभ्यास करुन अनेकांनी डॉक्टरेट, पोस्ट डॉक्टरेट पदवी मिळवली. उदाहरणार्थ सुटाबुटातील गांधी ते पंचा नेसणारे गांधी हा त्यांच्या पोषाखातील बदल कसा झाला, यामागं त्यांचं तत्त्वज्ञान काय होतं, याचासुद्धा अभ्यास केला गेला. वसुधैव कुटुंबकमची संकल्पना जगभर स्वीकारली जात आहे. अमेरिका, कॅनडा, युरोपातल्या वेगवेगळ्या विद्यापीठांमध्ये असा अभ्यास होताना दिसतो. नीतीशास्त्राचा अभ्यास करताना गांधीविचारांशिवाय तो होतच नाही. सत्य, अहिंसा आणि बंधुभावाचा एकच विचार सर्वांना एकत्र घेऊन जाणारा आहे, असे तुषार यांनी सांगितले.
जागतिक नेते आणि गांधीजींचे विचार
जागतिक स्तरावर गांधीजींचा आणि एकूणच अहिंसेचा विचार कोण किती मांडते आहे, यापेक्षा मला ते त्या विचारांचं आचरण किती आणि कसं करताहेत, हे महत्त्वाचं वाटतं. ओबामा भाषणांतून मार्टिन ल्युथर किंग आणि मंडेला हे गांधी यांचं नाव घ्यायचे, पण त्यांच्या आचरणात ते दिसून येत नव्हतं. क्षमा सिद्धांतही कुठे दिसला नाही. आज गांधीवर बोलणारे पुष्कळ लोक दिसतात, पण अहिंसेच्या मार्गावरुन खरंच आचरण करणारा राष्ट्रप्रमुख दिसत नाही. महायुध्दानंतर आणखी काही विध्वंस होईल, असं वाटलं नव्हतं. मात्र, आता विध्वंस दिसतो. आपले पंतप्रधान तर गांधीजींचं सतत नाव घेतात. पण प्रत्यक्ष कृती वेगळीच असते, असा उपरोधित टोला तुषार यांनी मोदींना लगावला.
तरुण वर्गाला विविध क्षेत्रात उपयोगी पडणारे गांधीजींचे पैलू
तरुणांचे जास्त करुन प्रश्न आजच्या समस्यांबद्दल असतात. आजच्या आमच्या समस्येला गांधीविचारांतून उत्तर कसे मिळेल. हे ते जाणून घेऊ इच्छितात किंवा आजच्या इकॉनॉमिक थिअरीमध्ये गांधी कसे उपयोगी पडू शकतात, याबद्दल विचारत असतात. कॉफ्लिक्ट रेस्झुलेशनच्या संदर्भात जेव्हा ते गांधीजींच्या तत्वज्ञानाला तपासून पाहतात, तेव्हा उत्तर मिळतं, की गांधीजींचं तत्त्वज्ञान हे कॉफ्लिक्टनंतर उत्तर देणारं नाही, तर कॉफ्लिक्ट निर्माणच होऊ नये याची काळजी घेणारं आहे. सिंप्लिसिटी इन इंजिनिअरिंग डिझाईनमध्ये गांधी विचार कसा महत्त्वाचा ठरू शकतो, हे जाणून घेणारे तरुण-तरुणी मला भेटतात. तशी निर्मितीही ते करताना दिसतात. मला त्याच खूप कौतुक वाटतं कारण तो गांधी विचारांना आचरणात आणणारा प्रयोग आहे, असेही तुषार यांनी सांगितले.
गांधी आणि पर्यावरण
तरुण मुलं-मुली आणि प्रौढही गांधींच्या पर्यावरणीय विचारांना जाणून घेतात. शाश्वत विकासाची व्याख्याच अशी आहे. केवळ शाश्वत नव्हे तर नैतिकदृष्ट्या गांधींनी विकासाबद्दल विचार मांडले होते. ते विचार लोक आज समजून घेऊ इच्छितात. विदेशात पर्यावरणविषयक कोर्सेसची जी निर्मिती केली आहे, त्यात गांधीजींचं नाव कुठेही दिसणार नाही, पण जी कोअर आयडिया आहे, ती मात्र गांधीजींची दिसेल. अभ्यासकही गांधींचा संदर्भ घेताना दिसतात.
कट्टरवाद आज पसरत आहे, मात्र, तो कायम टिकणार नाही
संस्कृतीचं एक चक्र असतं. कधी एक टोक पुढं येतं तर कधी दुसरं येतं. एकच टोक कायम राहील असं अजिबात नसतं. लोकांच्या भावनांशी खेळून, राजकारण साधून ते सत्तेत येतात, पण ते दीर्घकाळ सत्तेत टिकू शकतील असं मला अजिबात वाटत नाहीत. ते शाश्वत अजिबात नाहीत. मानवी स्वभाव सहिष्णू आहे. ही सहिष्णुताच कायम टिकू शकते. उग्रवाद हा तत्त्कालीन आहे, तो निश्चित संपतो. हिटलरचं, इंग्लंडचं एकेकाळी दृष्ट साम्राज्य होतं, पण तेही मावळलं. मला असं वाटतं की सद्या ही एक फेज आहे. ती निघून जाणार आहे. पण म्हणून आपण हातात हात घालून बसणं योग्य होणार नाही. आपल्याला त्याला विरोध करावाच लागेल, कार्यरत व्हावंच लागेल. उग्रवादाकडं आपण काही सोपेपणानं जात नाही. भारतात बघा, मोदींनी सुद्धा पंतप्रधान झाल्यावर गांधीजींचं नाव घ्यायला लागलं. त्यांना ठाऊक आहे, की मी जर गांधीजींचं नाव घेतलं नाही, तर लोक मला स्वीकारणार नाहीत. मला सांगायचंय हे की आपली नैसर्गिक प्रकृती ही सहिष्णू आहे. असहिष्णुता ही आपल्याला कृत्रिमपणे आणावी लागते. ती जगात टिकू शकणार नाही. पण जर समाजात असहिष्णुवृत्ती असतील तर त्यांच्याविरोधात आपल्याला सक्रिय राहायला हवं.
गुजरातमधील लोक बदलले नाहीत, तर लोकांना बदलवलं गेलं
गुजरातमधील लोक बदलले नाहीत, तर लोकांना बदलवलं गेलं. बापूंनी पण लोकांना बदलवलंच होतं. नाहीतर त्यापूर्वी लोक उदासिन होते. केवळ गुजरातच नव्हे तर सारा देश उदासिन होता. त्यांना विधायक वळण देण्याचं काम बापूंनी केलं. आपल्या कुवतीनुसार आपण स्वातंत्र्याचा लढा लढू शकतो, हे त्यांनी लोकांच्या मनावर बिंबवलं. लोक सत्याग्रहात सामील झाले. गांधींनंतर एक पिढी सोडली तर देशात पोकळी निर्माण झाली. ही पोकळी सहिष्णुतेची, सत्याग्रहाची, अहिंसक आंदोलनाची होती. लोकांना अहिंसेचा, सत्याचा मार्ग दाखवणारा नेताच राहिला नाही. गुजरातेत हिंदुत्ववादी मंडळींनी याचा फायदा घेतला. लोकांमध्ये धार्मिक भेदभावाची जाणीव निर्माण केली. ‘आपण’ आणि ‘ते’ असा भेद वाढीस नेला. आपला धर्म धोक्यात आहे, या तणावाला हिंसा हेच उत्तर आहे, हे लोकांच्या मनावर बिंबवलं. गुजरातमध्ये गांधी विचारांचा पराभव झाला, असं मी म्हणणार नाही. कारण गांधी विचार पुढं चालू ठेवणारी माणसं निर्माण झाली नाहीत, जी सक्रिय होती ती संख्येनं कमी होती. म्हणून आजच्या परिस्थितीत अॅक्टिव्हिस्ट गांधींना समाजात परत आणण्याची गरज निर्माण झाली आहे, असे तुषार म्हणाले.
गोडसेचे उद्दातीकरण करताना गांधीवादाचा प्रतिवाद करणं अशक्य
खोटा इतिहास सांगून रक्ताचे डाग पुसून टाकण्याचा प्रयत्न सध्या चालू आहे. गांधी खटल्यात जे कोणी आरोपी होते त्या सर्वांचेच प्रेरणास्थान उजव्या विचारधारेची मंडळी होती. नंतर ती केस कमकुवत केली गेली. काँग्रेसमध्ये त्यावेळी अनेक हिंदुत्ववादी मंडळी होती. या प्रकरणात सावरकर सुटले. पण त्यांच्यावरचा डाग कायम राहिला. आता तो पुसण्याचा प्रयत्न चालू आहे. तो अर्थहीन आहे. काळाच्या कसोटीत हा खोटा प्रचार उखडून पडेल. सत्य नेहमीच उजळून निघते. गोडसेचे उद्दातिकरण करताना गांधीवादाचा प्रतिवाद तरी करणं त्यांना शक्य झालयं का? हा माझा प्रश्न आहे. मी लहानपणी पाहिलेला राम शितल होता. आज आक्रमक राम दाखवला जातो, असे ही ते यावेळी म्हणाले.
देशाच्या इतिहासात विकृतीकरण संसदेपर्यंत पोहोचले
काँग्रेसच्या विरोधातील लोक म्हणजे काँग्रेसच्याच विकृतीचं प्रतिबिंब आहे. आरएसएस वर कुठलाही आपण आक्षेप घेतला, की ते लोक काँग्रेसच्या चुकांचा संदर्भ देतात. आपण गुजरात दंगलीचा विषय मांडला, की ते शीख दंगलीबद्दल बोलतात. काँग्रेसनेही चुका केल्यात. नंतर त्यांनी माफी मागितली, पण त्यांच्या कृतीतून चुकांची दुरुस्ती दिसून आली नाही. स्वातंत्र्यानंतरच्या ३० वर्षांत कुणी वेगळ्या पर्यायाचा विचार करत नव्हतं. अन् आता गेल्या १० वर्षांत काँग्रेस हा पर्याय हवा असं कुणालाही वाटत नाही. काँग्रेसमध्ये विरुद्ध विचारांचे लोक होते. स्वातंत्र्यानंतर ते एक विचारांनी टिकू शकलेच नसते, असे ही तुषार यावेळी म्हटले.
सत्ताधारी मंडळी गांधीजींची प्रतिमा एका साच्यात बंदिस्त करुन ठेवतायेत
सत्ताधारी गांधींना हायजॅक करतात, कारण त्यांच्याकडे कोणी महापुरूषच नाही. त्यांना ठाऊक आहे, आपल्या महापुरुषांची नावं घेतल्यावर जगात आपल्याला कोणीही विचारणार नाही. त्यांच्यापैकी काहीजण पंडित दीनदयाळ, श्यामाप्रसाद यांचा उदो-उदो करतात. पण लोकांना त्यांच्याबद्दल चार ओळी तरी माहिती आहेत का? असे मत तुषार यांनी मांडले.
गांधींजी रोजच्या वागण्या-बोलण्यात आहेत
गांधीजींची आपण १५० वी जयंती साजरी करतोय, पण ही जयंती साजरी करणाऱ्यांमध्ये अजिबात एकता नाही. गांधीवाद म्हणजे काय हे युवकांपर्यंत योग्यरित्या पोहचलेले नाही. आज कार्यकर्ता गांधी तुमच्यापर्यंत पोहोचविण्याची खूप गरज आहे. गांधी पुस्तकात, पोषखात, भाषणात नाही, तर तो रोजच्या वागण्या-बोलण्यात आहे. परिस्थितीला उत्तर देण्यात आहे. सत्याग्रह करणारा माणूस आज एखादाच दिसतो. समाजासाठी रस्त्यावर येऊन लढतो, प्रश्न सोडवतो तोच गांधीवादी होय.
अहिंसा हे काही तत्कालीन औषध नव्हे ते चिरकालीन टिकणारे मूल्य
मुळात त्यांनी हे घडूच दिलं नसतं. सर्व समाजातल्या ऐक्यासाठी ते सातत्यानं प्रयत्नशील होते. गांधी हे घटना घडल्यानंतर काही करणाऱ्यांपैकी नव्हते, तर ते घटना घडूच नये म्हणून काळजी घेणाऱ्यांपैंकी होते. त्यांची अहिंसा हे काही तत्कालीन औषध नाही. ते चिरकालीन मूल्य आहे. ते आज असते, तर आजही ते सामाजिक ऐक्याचं बीजारोपण करत राहिले असते. कार्यकर्त्याचं आयुष्य जगत असले असते.
गांधी व्यक्ती नव्हे विचार
गांधीजींचे विचार समजावून घेताना तरुणांना काय करणे गरजेचे आहे, हे सांगताना तुषार यांनी सांगितले, की तुम्हाला गांधी कोणीही शिकवू शकणार नाही. माझ्या अनुभवातून सांगतो, आपण गांधींना स्वत:च समजून घ्यावे लागणार आहे. गांधी ही व्यक्ती नाही, तो विचार आहे. तो समजून घेण्याची प्रेरणा आतून यायला हवी. दुसऱ्यानं कुणी काही सांगण्यापेक्षा आपल्या जीवनात आपण गांधी विचार घेऊन आजच्या परिस्थितीनुरुप छोटे छोटे प्रयत्न केले, तर आपण गांधी समजून घेऊ शकू. बापू नेहमी म्हणायचे, ‘मला आत्म्याचा आवाज ऐकू येतोय.’ तसं आपल्यालाही आपल्या स्वत:च डोकं चालवावं लागेल. ही खूप दीर्घ प्रक्रिया आहे. आपण अनुभवातूनच ते शिकू शकू. एका वेळी संपूर्ण गांधी समजून घेणंही खूप कठीण आहे. ती समजून घेण्याची प्रक्रिया सतत चालत राहते. त्यासाठी आपण आपल्या कृतीतून साद घालावी लागते.
