मुंबई - मुंबई शहरामध्ये अनेक इमारती ब्रिटीशकालीन आहे. सध्या मुंबईतील पाच पोलीस विभागाचे कामकाज चालणाऱ्या इमारती या 100 वर्षांपेक्षाही अधिक जुन्या आहे. या इमारतींमध्ये अनेक वर्षांचा इतिहास देखील दडलेले आहे. मात्र, कालांतराने त्या इमारतींना वेगळे नाव देण्यात आलं. सध्या मुंबईतील मुंबई पोलीस आयुक्त कार्यालय जुनी बिल्डिंग, आझाद मैदान पोलीस स्टेशन, माता रमाबाई आंबेडकर पोलीस स्टेशन, दादासाहेब भडकमकर मार्ग पोलीस स्टेशन, आग्रीपाडा पोलीस स्टेशन या इमारती 100 वर्षांपेक्षाही अधिक जुन्या झाल्या आहे, असे काही इतिहासकारांचे मत ( five police stations work run from a 100 year old building ) आहे. हेरिटेज स्ट्रक्चर्स असे त्यांना म्हटलं जात असले तरी, शहरातील पाच ब्रिटिशकालीन पोलीस ठाण्यांबद्दल कोणतीही ऐतिहासिक माहिती ( 100 year old building in mumbai ) नाही.
मुंबई पोलीस आयुक्त जुनी बिल्डिंग - मुंबई शहराचा कायदा व सुव्यवस्थेचा काम ज्या इमारतीमधून होते, ती ब्रिटीशकालीन आहे. ती इमारत फोर्ट परिसरात आहे. या इमारतीच्या संदर्भात अधिकृत माहिती उपलब्ध नसली तरी, काही इतिहासकारांच्या माहितीनुसार ही इमारत देखील शंभर वर्षापेक्षा जुनी आहे. या इमारतीचे बांधकाम हे ब्रिटिशकालीन बांधकामाप्रमाणे आहे. आता पोलीस आयुक्त कार्यालयाची नवीन इमारती देखील बाजूला आहेत. मात्र, जुन्या इमारतीत मुंबई पोलीस आयुक्तांसह काही अन्य आयुक्त कार्यालय आहेत.
माता रमाबाई आंबेडकर पोलीस स्टेशन - मुंबईतील पूर्वी पलटण रोड पोलीस स्टेशन म्हणून ओळखले जाणारे माता रमाबाई आंबेडकर एमआरआय मार्ग पोलीस स्टेशन त्याच्या शताब्दी सोहळ्याचा एक भाग म्हणून नवीन रूप घेत आहे. मात्र, पोलीस ठाण्याच्या प्रवेशद्वारावर 1918 असे लिहिलेले फलक याशिवाय त्याचा इतिहास सांगणाऱ्या कोणत्याही नोंदी पोलीस ठाण्यात नाही आहे. या इमारतीचे नुकतेच 100 वर्ष पूर्ण झाले आहे. इतिहासकारांच्या नोंदी सांगतात की एमआरए पोलीस स्टेशन पूर्वी पलटन रोड पोलीस स्टेशन म्हणून ओळखले जात होते. कारण सागरी बटालियन स्टेशनच्या आसपास बांधलेल्या बॅरेक्समध्ये राहायची. या सागरी बटालियनचे कमांडिंग अधिकारी ब्रिटिश आणि भारतीय होते, जे त्यांच्या हाताखाली काम करतील. अखेरीस डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या पत्नीच्या नावावरून माता रमाबाई आंबेडकर मार्ग पोलीस स्टेशन, असे नाव बदलण्यात आले आहे.
आझाद मैदान पोलीस स्टेशन - मुंबईमधील सीएसटी परिसरामध्ये अनेक ब्रिटिश कालीन इमारती आहे. त्या ठिकाणी छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनल तसेच मुंबई महानगरपालिका या ब्रिटिश कालीन इमारती असून त्या हेरिटेज देखील आहे. त्याच ठिकाणी असलेले आझाद मैदान पोलीस स्टेशन हेरिटेज नसले तरी या इमारतीला शंभर वर्षांपेक्षा अधिक काळ झालेला आहे. तसेच या इमारतीला ब्रिटिश कालीन इतिहास देखील आहे. ब्रिटिशांचे राज्य असताना समुद्रापासून जवळचा भाग असल्याने त्या ठिकाणी ब्रिटिशांचे शस्त्र दारुगोळा ठेवण्यासाठी या संपूर्ण इमारतीचा उपयोग करण्यात येत असत. आता या इमारतीत दोन भाग झाले असून, एका भागामध्ये मुंबई महानगर दंडाधिकारी न्यायालय आहे. तर, दुसऱ्या भागामध्ये आझाद मैदान पोलीस स्टेशन आहे, अशी माहिती देखील इतिहासकार सांगत आहे.
दादासाहेब भडकमकर पोलीस स्टेशन, गिरगाव - मुंबईतील सर्वात जुनी वस्ती म्हणून गिरगाव परिसर ओळखला जातो. या परिसरामध्ये 1918 मधील एका जुन्या इमारतीमध्ये दादासाहेब भडकमकर पोलीस स्टेशन आहे. मात्र, या इमारतीला जुना इतिहास काय आहे? या संदर्भातील माहिती जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला. पण, या संदर्भातील माहिती कुणाकडेही उपलब्ध नसल्याचे सांगण्यात आले आहे. ही बिल्डिंग 100 वर्षांहून अधिक जुनी आहे, असे सांगण्यात आले आहे. 100 वर्षांपूर्वी बांधलेल्या काही पोलीस ठाण्यांना खरोखरच हेरिटेज टॅग नाही. मात्र, ते कायम ठेवण्याचा आमचा प्रयत्न आहे. आम्ही स्टेशनचे गुन्हेगारी रेकॉर्ड राखतो. तथापि ऐतिहासिक डेटा राखणे कठीण आहे, असे डीसीपी झोन 2 च्या अधिकाऱ्याने नाव न सांगण्याच्या अटीवरून सांगितले आहे. सध्या डीबी मार्ग पोलीस स्टेशन ज्याला पूर्वी लॅमिंग्टन रोड असे म्हणत. लॉर्ड लॅमिंग्टन तत्कालीन बॉम्बेचे 1903-1907 च्या क्राउन गव्हर्नरनंतर 20 जून 2018 रोजी झालेल्या उत्सवाच्या स्मरणार्थ एक दगडी उभारणी आहे. डीएम मार्गाच्या निमित्ताने पोलीस ठाण्याच्या 100 वर्षांच्या समारंभात डीबी मार्ग येथील वरिष्ठ अधिकारी म्हणाले, 1964 मध्ये परिसरातील एका प्रसिद्ध सामाजिक कार्यकर्त्याच्या नावावरून या रस्त्याचे नाव लॅमिंग्टन रोड ते डॉ. दादासाहेब भडकमकर रोड असे करण्यात आले. त्यामुळे पोलीस ठाण्याचे नावही बदलण्यात आले आहे. तथापि बिल्डिंगचा इतिहास सांगणारा कोणताही कागदोपत्री पुरावा नसला तरी पोलीस स्टेशनची नव-शास्त्रीय वास्तू शैली गेलेल्या दिवसांची साक्ष आहे.
आग्रीपाडा पोलीस स्टेशन -आग्रीपाडा पोलीस स्टेशन हे देखील ब्रिटिशकालीन इमारतीमध्ये आहे. या इमारतीमध्ये राज्य दहशतवादी पथकाचे देखील कार्यालय आहे. या इमारतीच्या संदर्भात देखील कुठलीही ठोस माहिती उपलब्ध नसली तरी या इमारतीला शंभर वर्ष पूर्ण झाले असल्याचे बोलले जात आहे. या इमारतीचे बांधकाम 20 व्या शतकाच्या सुरुवातीची एक ट्रेंडी शैली होती. या इमारतीचे बांधकाम देखील त्याच शैलीत बांधल्या गेल्या आहेत. बांधकामात सुरू असलेले मजबूत दगडी बांधकाम त्या काळात उपलब्ध असलेले तंत्रज्ञान आणि साहित्य प्रतिबिंबित करते, असे बोलले जात आहे. मुंबई फोर्ट परिसरामध्ये अनेक ब्रिटिश कालीन इमारती आहे त्यामधील काही इमारती ह्या हेरिटेज म्हणून दर्जा देण्यात आलेल्या आहे. मात्र, अशाच प्रकारे अनेक काही इमारती ब्रिटिशकालीन आहे. त्या संदर्भात अधिकचा इतिहास त्याबद्दल माहिती नाही आहे. पूर्वी एक जुना बाजार गेट पोलीस स्टेशन होते. जे पोलीस क्वार्टर आणि ऑफिस म्हणून दुप्पट होईल आणि फोर्ट उत्तर आणि फोर्ट दक्षिण साठी दोन पोलीस स्टेशन होती. त्याचे विभाजन झाल्यानंतर ते फोर्ट दक्षिण मधील एस्प्लेनेड पोलीस स्टेशन आणि फोर्ट उत्तर मधील पलटन रोड बनले. एस्प्लेनेडला नंतर आझाद मैदान पोलीस स्टेशन म्हटले गेले, असं इतिहासकार दीपक राव यांनी सांगितलं.
हेही वाचा - Former Minister Arjun Khotkar : जालनामध्ये शिवसेनेला भगदाड; अर्जुन खोतकर यांचा शिंदे गटात जाहीर प्रवेश?
