हैदराबाद - आनंदीबाई गोपाळराव जोशी या पहिल्या भारतीय महिला डॉक्टर होत्या. युनायटेड स्टेट्समधून पाश्चात्य वैद्यकशास्त्रात शिक्षण पूर्ण करणाऱ्या त्या भारतातील पहिल्या महिला होत्या. आनंदीबाईंचा समृद्ध वारसा आहे आणि त्यांनी अनेक महिलांना भारत आणि युनायटेड स्टेट्समध्ये वैद्यकीय क्षेत्राचा पाठपुरावा करण्यास प्रेरित केले.
आनंदीबाई गोपाळराव जोशी (३१ मार्च १८६५-२६ फेब्रुवारी १८८७) या सुरुवातीच्या भारतीय महिला डॉक्टरांपैकी एक होत्या. युनायटेड स्टेट्समध्ये पाश्चात्य वैद्यकशास्त्रात दोन वर्षांची पदवी घेऊन शिक्षण घेणार्‍या आणि ग्रॅज्युएट झालेल्या भारताच्या पूर्वीच्या बॉम्बे प्रेसिडेन्सीमधील त्या पहिल्या महिला होत्या. त्यावेळच्या प्रथेप्रमाणे आणि आईच्या दबावामुळे वयाच्या नवव्या वर्षी तिच्यापेक्षा वीस वर्षांनी मोठ्या विधुर गोपाळराव जोशी यांच्याशी तिचा विवाह झाला. गोपाळराव जोशी हे टपाल कारकून म्हणून काम करायचे. ते एक पुरोगामी विचारवंत होते आणि असामान्यपणे त्या काळासाठी त्यांनी स्त्रियांच्या शिक्षणाचे जोरदार समर्थन केले.
राणी व्हिक्टोरियाने केले कौतुक -
राणी व्हिक्टोरियाने तिला अभिनंदनाचा संदेश पाठवला. फिलाडेल्फिया पोस्टने लिहिले, "लहान श्रीमती जोशी ज्यांनी तिच्या वर्गात उच्च सन्मान प्राप्त केले, त्यांचे खूप कौतुक करते." डॉ. जोशी केवळ २१ वर्षे जगले. पण त्या अल्पावधीत इतके साध्य केले की शुक्रावरील एका विवराला त्यांच्या सन्मानार्थ नाव देण्यात आले. लखनौमधील एक स्वयंसेवी संस्था रिसर्च अँड डॉक्युमेंटेशन इन सोशल सायन्सेस (आयआरडीएस) ही भारतातील वैद्यकीय शास्त्राच्या प्रगतीच्या कारणास्तव तिच्या सुरुवातीच्या योगदानाबद्दल आनंदीबाई जोशी पुरस्कार प्रदान करत आहे. तसेच 31 मार्च 2018 रोजी, Google ने तिची 153 वी जयंती म्हणून Google डूडल देऊन तिचा गौरव केला.
आनंदीबाईंची औषधोपचाराची प्रेरणा -
आनंदीबाईंचा जन्म 'यमुना' नावाने झाला होता. पण नंतर त्यांचे पती गोपाळराव जोशी यांनी त्यांना आनंदी हे नाव दिले. तिचा जन्म जमीनदारांच्या कुटुंबात झाला आणि पालकांच्या दबावामुळे वयाच्या नऊव्या वर्षी तिचे लग्न झाले. आनंदीबाईंना वयाच्या 14 व्या वर्षी पहिले अपत्य झाले. पण वैद्यकीय सेवेअभावी दहा दिवसांनी मुलाचे निधन झाले. ही घटना आनंदीबाईंच्या आयुष्याला कलाटणी देणारी ठरली आणि पतीच्या पाठिंब्याने त्यांनी औषधोपचार करणं पसंत केले. गोपाळराव, जे एक पुरोगामी विचारवंत होते आणि स्त्रियांच्या शिक्षणाचे समर्थन करत होते, त्यांनी तिला एका मिशनरी शाळेत दाखल केले आणि नंतर तिच्याबरोबर कलकत्त्याला गेले. जिथे तिने संस्कृत आणि इंग्रजी कसे बोलावे ते शिकले.
आनंदीबाईंच्या शिक्षणासाठी पतीचा पाठिंबा -
1800 च्या दशकात पतींनी त्यांच्या पत्नीच्या शिक्षणावर लक्ष केंद्रित करणे फारच असामान्य होते. आनंदीबाईंच्या शिक्षणाच्या कल्पनेने गोपाळरावांना वेड लागले होते आणि त्यांनी वैद्यकशास्त्र शिकून जगात स्वतःची ओळख निर्माण करावी अशी त्यांची इच्छा होती. एके दिवशी गोपाळराव स्वयंपाकघरात गेले आणि आनंदीबाई अभ्यासाऐवजी स्वयंपाक करताना पाहून त्यांना राग आला. यामुळे तिचे शिक्षणावर अधिक लक्ष केंद्रित झाले. गोपाळरावांनी आनंदीबाईंना फिलाडेल्फिया येथील मिसेस कारपेंटर नावाच्या मिशनरीकडे अत्यंत तपशीलवार वैद्यकशास्त्राचा अभ्यास करण्यासाठी अमेरिकेला पाठवण्याचा निर्णय घेतला.
संघर्ष करा -
वयाच्या चौदाव्या वर्षी आनंदीबाईंनी एका मुलाला जन्म दिला, परंतु वैद्यकीय सेवेअभावी ते मूल फक्त दहा दिवस जगले. आनंदीच्या आयुष्यातील हा एक टर्निंग पॉइंट ठरला आणि तिला डॉक्टर बनण्याची प्रेरणा मिळाली. ऑर्थोडॉक्स समाजातून आलेल्या, तिला अमेरिकेत जाऊन वैद्यकीय पदवी घेण्यास अनेक लोकांनी विरोध केला. लोकांनी असभ्य टीका आणि हावभाव केले. त्यांनी तिच्यावर दगडफेकही केली. ती आजूबाजूच्या प्रत्येकावर यशस्वीरित्या प्रभाव टाकण्यात आणि युनायटेड स्टेट्सपर्यंत प्रवास करण्यास सक्षम होती. तिच्या अर्जाच्या पत्रात, जोशी यांनी तिची ओळखपत्रे सांगितल्यानंतर महाविद्यालयात प्रवेश करणे अपुरे आहे हे त्यांना माहीत होते आणि अशा प्रकारे त्यांना अपवाद ठेवण्यास सांगितले आणि तिचा उद्देश विचारात घेण्यास सांगितले ज्याचा उद्देश “माझ्या गरीब पीडित देशातील महिलांना खरी वैद्यकीय मदत प्रदान करणे हा आहे ज्यात ते दुःखाने उभे आहेत. पुरुष वैद्याच्या हातून स्वीकारण्यापेक्षा त्यांना गरज आहे आणि ज्याचा मृत्यू होईल.” आनंदीबाईंच्या जीवनातून आपण प्रचंड प्रेरणा घेऊ शकतो.
