नरक चतुर्दशी (Narak Chaturdashi) या दिवशी संध्याकाळी यमराजासाठी दिपदान करण्याची प्रथा आहे. दिपावलीला एक दिवसाचा सण म्हणणे योग्य ठरणार नाही. या सणाचे महत्त्व आणि महात्म्य या दृष्टिकोनातूनही हा हिंदूंचा अत्यंत महत्त्वाचा सण आहे. दिपावलीच्या दोन दिवस आधी, धनत्रयोदशी नंतर नरक चतुर्दशी येत असते. यावेळी नरक चतुर्दशी व दिवाळी एकाच दिवशी 24 ऑक्टोबर, सोमवार रोजी आलेली आहे. या दिवशी अभ्यंग स्नानाला (importance of Abhyanga Snan) प्रचंड महत्व आहे.
छोटी दिपावली : नरक चतुर्दशीला छोटी दिपावली असेही म्हणतात, कारण लावल्याने रात्रीचा अंधार प्रकाशाच्या किरणांपासून दूर होतो. या रात्री दिवे लावण्याच्या प्रथेबाबत अनेक दंतकथा आणि लोकमान्यता आहेत. एका आख्यायिकेनुसार, भगवान श्रीकृष्णाने या दिवशी अत्याचारी आणि दुष्ट नरकासुराचा वध केला होता आणि नरकासुराच्या कैदेतून सोळा हजार मुलींची सुटका करून त्यांचा सन्मान केला होता. त्या दिवसाला 'नरक चतुर्दशी' असे म्हणतात.
आख्यायिका : या दिवसाच्या उपवास आणि उपासनेबद्दल आणखी एक आख्यायिका अशी आहे की, रंती देव नावाचा एक पुण्यवान आणि धार्मिक राजा होता. नकळतही त्याने कोणतेही पाप केले नव्हते, पण जेव्हा मृत्यूची वेळ आली तेव्हा त्याच्यासमोर यमदूत उभे राहिले. समोर यमदूत पाहून राजा आश्चर्यचकित झाला आणि म्हणाला की मी कधीही कोणतेही पाप केले नाही, मग तुम्ही लोक मला न्यायला का आला आहात कारण तुमचे इथे येणे म्हणजे मला नरकात जावे लागेल. माझ्यावर दया करा आणि मला सांगा की माझ्या कोणत्या अपराधामुळे मी नरकात जात आहे. पुण्यवान राजाचा धीर देणारा वाणी ऐकून यमदूत म्हणाला, राजा, एकदा एक भुकेलेला ब्राह्मण तुझ्या दारातून परत आला, त्या पापकर्माचे हे फळ आहे.
दूतांच्या या विनंतीवर राजा यमदूताला म्हणाला की, मी तुम्हाला वर्षभराचा अधिक वेळ देण्याची विनंती करतो. यमदूतने राजाला एक वर्षाची कृपा दिली. राजाने आपला त्रास ऋषीमुनींना सांगितला आणि त्यांना विचारले की, या पापातून मुक्त होण्याचा मार्ग काय आहे. ऋषी म्हणाले, हे राजा, तू कार्तिक महिन्याच्या कृष्ण पक्षातील चतुर्दशीला व्रत पाळावे आणि ब्राह्मणांना भोजन करून इतरांविरुद्ध केलेल्या अपराधांची क्षमा मागावी.
ऋषींनी सांगितल्याप्रमाणे राजाने केले. अशा प्रकारे राजा पापमुक्त झाला आणि त्याला विष्णूच्या जगात स्थान मिळाले. त्या दिवसापासून पाप आणि नरकापासून मुक्तीसाठी कार्तिक चतुर्दशीचे व्रत भुलोकात प्रचलित आहे. या दिवशी सूर्योदयापूर्वी उठून तेल लावणे आणि चिरचिरीची पाने पाण्यात टाकणे आणि त्यात आंघोळ करण्याचे मोठे महत्त्व आहे. स्नानानंतर विष्णू मंदिर आणि कृष्ण मंदिरात देवाचे दर्शन घेणे खूप पुण्यकारक आहे, असे म्हणतात. याने पाप नाहीसे होते आणि सौंदर्याची प्राप्ती होते.
अभ्यंगस्नानाचे महत्व : अभ्यंगस्नान म्हणजे तेल, उटणे किंवा अत्तर लावून स्नान करणे. नरकचतुर्दशीच्या दिवशी पहाटे उठून सूर्योदयापूर्वी अभ्यंगस्नान केले जाते. तेल, उटणे अंगाला लावून आपल्यातील नरकरूपी पापवासनांचा नायनाट व अहंकाराचे उच्चाटन करायचे. तेव्हाच आत्म्यावरील अहंमचा पडदा दूर होऊन आत्मज्योत प्रकाशित होईल, असे म्हणटले जाते.
तारीख आणि शुभ मुहूर्त : पंचांगानुसार कार्तिक कृष्ण पक्षातील चतुर्दशी तिथी 24 ऑक्टोबर रोजी संध्याकाळी 06.03 पासून सुरू होत आहे. दुसरीकडे, चतुर्दशी तिथी 24 ऑक्टोबर रोजी संध्याकाळी 5:27 वाजता समाप्त होईल. अशा स्थितीत नरक चतुर्दशी 24 ऑक्टोबर रोजी उदय तिथीनुसार साजरी केली जाईल.
