शेगाव संतश्रेष्ठ गजानन महाराज हे महाराष्ट्रातील महान संत आहेत. शेगाव संस्थान त्यांच्यामुळेच नावारूपाला आले आहे. बुलढाणा जिल्ह्यात येणाऱ्या शेगाव येथील गजानन महाराजांना जन्म कधी झाला हे कोणालाही माहीत नाही, परंतु ते पहिल्यांदा त्यांच्या वयाच्या २० व्या वर्षी म्हणजे १८७८ च्या फेब्रुवारी महिन्यात २३ तारखेला शेगावात दिसले. त्यांचे अनुयायी ही तिथी गजानन महाराज प्रकट दिन Gajanan Maharaj manifest day म्हणून मोठ्या उत्साहाने साजरी करतात आणि ऋषीपंचमी हा दिवस संजीवन समाधी उत्सव म्हणून पाळला जातो.
महाराजांचे जीवन वर्णन करणारा ग्रंथ श्री दासगणू महाराजांनी लिहिला असून त्याचे नाव श्री गजानन विजय ग्रंथ असे आहे. यात महाराजांच्या आयुष्यातील अनेक आख्यायिका आणि ऐतिहासिक घटना वाचायला मिळतात. वर्णनाप्रमाणे सहा फुटी सडसडीत शरीरयष्टी, रापलेला तांबूस वर्ण, तुरळक दाढी व केस, वस्त्रविहीन शरीर आणि गुडघ्यापर्यंत पोचणारे हात अशी त्यांची देहचर्या होती. पाय अनवाणी आणि हाती असलीच तर एखादी चिलीम व तिला छापी - कपडा गुंडाळलेला असे.
झुणका भाकरीसोबतच मुळ्याच्या शेंगा महाराज कधी कधी ते चित्रविचित्र पणे खात तर कधी तीन-चार दिवस उपाशी रहायचे असे सांगितले जाते. भक्तांकडून येणारे पंचपक्वान्नाचे ताट असो वा कुणी कुत्सितपणे दिलेला वाटलेल्या मिरच्यांचा ठेचा असो ते सगळे प्रसन्न भावाने सेवन करत. गरीबाघरी जे अन्न सहजपणे उपलब्ध होऊ शकेल अशाच प्रकारचे अन्न म्हणजे ज्वारीची भाकरी, अंबाडीची भाजी, पिठले असे पदार्थ महाराज आवडीने खात. मुळ्याच्या शेंगा, हिरव्या मिरच्या, पिठीसाखर हे पदार्थ कोणी आणून दिले की ते हरवून जात. आजही महाराजांच्या भंडाऱ्यासाठी इतर पक्वान्नांव्यतिरिक्त ज्वारीची भाकरी, पिठले आणि अंबाडीची भाजी अवश्य करतात.
महाराजांची भ्रमंती अवतारकार्यातील ३२ वर्षांचा काळ त्यांनी संपूर्णपणे व्यतीत केला असला तरी कारणपरत्वे महाराजांची भ्रमंती अकोला, मलकापूर, नागपूर, अकोट, दर्यापूर, अकोली-अडगाव, पिंपळगाव, मुंडगाव, रामटेक, नांदुरा, अमरावती, खामगाव या विदर्भातल्या प्रमुख भागांतल्या खेड्यापाड्यांतून झालेली आहे. उन्हापावसातून वस्त्रविहीन अवस्थेत भरभर चालणाऱ्या महाराजांची चालगती गाठण्यासाठी त्यांच्या भक्तांना अक्षरश: धावावे लागत असे असे दाखले आहेत. पंढरपूर वारी महाराज भक्तांसोबत वारीच्या निमित्ताने दरवर्षी पंढरपूर येथे जात. नाशिक त्र्यंबकेश्वर येथेही ते नित्यनेमाने जात.
अनेक चमत्कार दाखवले नाशिक येथील कुशावर्त तीर्थाजवळील निलांबिका देवीचा डोंगर तसेच ब्रह्मगिरी पर्वतावरही महाराज आवर्जून जायचे. ब्रह्मागिरी पर्वत उंच आहे. सर्वसामान्य माणुस तेथे जाण्यापूर्वी अनेकदा विचार करतो. शे-सव्वाशे वर्षांपूर्वी तर ही स्थाने फारच दुर्गम होती. महाराज मात्र हा पूर्ण पर्वत चढून जात असत. ब्रह्मागिरी पर्वतावरील गहिनीनाथांची गुंफा आणि निवृत्तीनाथांच्या मंदिराला महाराज आवर्जून भेट देत व तेथे काही क्षण घालवत. गजानन महाराजांनीही त्यांच्या अवतार कार्यात अनेक चमत्कार दाखवुन दिल्याचे दाखले आजही दिले जातात.
पंढरीलाच समाधी घेण्याचा मानस जेव्हा गजानन महाराजांना कळले की त्यांच्या अवतारसमाप्तीची वेळ येऊन ठेपली आहे, त्यावेळी ते हरी पाटलासोबत पंढरीला गेले. असे सांगितले जाते की, त्यांचा मानस पंढरीलाच समाधी घेण्याचा होता, परंतु विठ्ठलाच्या आज्ञेने त्यांनी शेगावलाच समाधी घेण्याचे ठरविले व ऋषिपंचमीचा पुण्यदिनही ठरविला. समाधी घेण्यापूर्वी महाराजांनी सांगितले. लाखोंच्या संख्येने लोक त्यांच्या समाधीप्रसंगी हजर होते. तत्पूर्वी महाराजांना सुवासिक द्रव्ये लावून अभ्यंग स्नान घालण्यात आले होते. अनेक सुवासिनींनी त्यांची पूजा करून मंगलारती ओवाळली होती. महाराजांचे भक्त समाधीच्या मिरवणुकीत सहभागी झाले.
मिरवणुकीने निरोप लोकांनी शृंगारित रथात ठेवलेल्या महाराजांच्या देहावर अबीर, गुलाल, फुले, तुळशी आणि पैसे उधळले. संपूर्ण शेगावातून मिरवणूक पहाटे मंदिरात आली; तेथे महाराजांवर पुन्हा अभिषेक केला गेला. त्यांचा देह शास्त्रात सांगितल्यानुसार उत्तराभिमुख असा समाधीच्या जागी ठेवला. अखेरची आरती ओवाळली आणि मीठ, अर्गजा, अबीर ह्यांनी भरली. सर्व भक्तांनी एकच जयजयकार केला आणि शिळा लावून समाधीची जागा बंद केली. ८ सप्टेंबर १९१० रोजी ऋषिपंचमीच्या दिवशी त्यांनी शेगाव येथे समाधी घेतली.
