Air travel safety: भारतातील हवाई प्रवासाच्या सुरक्षिततेवर प्रश्नचिन्ह

गेल्या काही दिवसांपासून व्यावसायिक विमानांमध्ये वारंवार तांत्रिक बिघाड होत असल्याच्या तक्रारी चर्चेत आहेत. अनेकवेळा या विमानांना आपत्कालीन लँडिंग करावे लागले. अशा परिस्थितीत प्रवाशांच्या सुरक्षेबाबत महत्त्वाचे प्रश्न उपस्थित होत आहेत (Air travel safety). तज्ज्ञांच्या मते याची अनेक कारणे आहेत (technical reasons for plane malfunction). यामध्ये वैमानिकांची कमतरता, दर्जेदार प्रशिक्षण, पगार, विमानाची देखभाल आणि काही तांत्रिक कारणांचा समावेश आहे.

हैदराबाद: आंतरराष्ट्रीय विमान कंपन्यांच्या तीन विमानांचे गेल्या ७२ तासांत देशातील विविध विमानतळांवर आपत्कालीन लँडिंग करण्यात आले. नागरी विमान वाहतूक महासंचालनालयाने (DGCA) सर्व घटनांच्या सविस्तर चौकशीचे आदेश दिले आहेत. केंद्रीय नागरी विमान वाहतूक मंत्री ज्योतिरादित्य सिंधिया यांनी सोमवारी भारतीय विमान कंपन्यांच्या प्रमुखांची बैठक घेतली. त्यांना सुरक्षा यंत्रणांची निगराणी वाढवण्यास सांगितले (technical reasons for plane malfunction). सूत्रांनी दिलेल्या माहितीनुसार, सिंधिया यांनी एअरलाइन कंपन्यांना सुरक्षा निगराणी वाढवण्यासाठी आवश्यक ती पावले उचलण्यास सांगितले.

सिंधिया यांनी एक दिवसापूर्वी सुरक्षेच्या मुद्द्यांवर नागरी विमान वाहतूक नियामक महासंचालनालयाच्या (DGCA) वरिष्ठ अधिकार्‍यांसह बैठकही घेतली होती. त्यात त्यांनी अधिकाऱ्यांकडून गेल्या महिनाभरातील घटनांचा सविस्तर अहवाल मागवला आहे. प्रवाशांच्या सुरक्षेबाबत कोणतीही तडजोड करू नये, असे त्यांनी सांगितले. अशा परिस्थितीत विमानांच्या सुरक्षेतील त्रुटींची मुख्य कारणे कोणती आहेत आणि त्यासाठी सरकारने केलेल्या मार्गदर्शक तत्त्वांचे कितपत पालन केले जाते, हे जाणून घेणे महत्त्वाचे आहे.

काही महत्त्वाची माहिती - सुमारे एक वर्षापूर्वी DGCA ने भारतातील व्यावसायिक विमानांची संख्या 716 सांगितली होती. 2020 मध्ये हा आकडा 695 होता. 'स्टॅटिस्टा'नुसार, बोइंग आणि एअरबससारख्या मोठ्या विमानांचे आयुष्य सुमारे 40 वर्षे असते. मात्र, या काळात त्यांची योग्य देखभाल केली नाही, तर विमान जास्त काळ वापरात ठेवता येत नाही. त्यांच्या मते, वायरिंग आणि सुटे भाग वेळोवेळी बदलणे आवश्यक आहे (Air travel safety).

विमानाचे वय किती- वास्तविक, कोणतेही विमान आपल्या क्षमतेच्या ६५ ते ८५ टक्के वापरले जाते. तर ऑटोमोबाईल्स केवळ 25 टक्के क्षमतेचा वापर करून त्यांची सेवा देतात. साहजिकच विमानांच्या वापराच्या वयावर याचा परिणाम होणार आहे. प्रत्येक उड्डाण दरम्यान, विमानाची बॉडी आणि पंखांवर दबाव येतो. त्यामुळे विमानाच्या बॉडीवर परिणाम होतो (air india safety). एका विमानात एक लाखाहून अधिक लहान-मोठे पार्ट वापरले जातात, असे सांगितले जाते. त्यामुळे विमान वापराच्या कालमर्यादेनंतरही अशा विमानातून कमाई करता येते.

विमान वाहतूक क्षेत्रात भारताचे स्थान - विमान वाहतूक क्षेत्रात भारत ही जगातील तिसरी सर्वात मोठी बाजारपेठ आहे. प्रथम क्रमांकावर यूके आणि नंतर चीनचा क्रमांक लागतो. भारतातील प्रवासी वाहतूक 2040 पर्यंत वार्षिक 6.2 टक्के वाढण्याचा अंदाज आहे.

कोविडने आव्हान वाढवले ​​- कोविड दरम्यान विमानवाहतुकीवर वाईट परिणाम झाला. अनेक विमानसेवा बंद पडल्याने कर्मचाऱ्यांना नोकरीवरून काढून टाकण्यात आले. कोविडनंतर आता परिस्थिती हळूहळू रुळावर येऊ लागली आहे. विमान कंपन्यांसमोर दोन मोठी आव्हाने आहेत. पहिले आव्हान परस्पर स्पर्धेचे आणि दुसरे मोठे आव्हान प्रवाशांच्या सुरक्षेचे आहे.

वैमानिकांची कमतरता - फेब्रुवारीमध्ये नागरी विमान वाहतूक राज्यमंत्री व्ही के सिंह यांनी लोकसभेत सांगितले होते की, भारताला दरवर्षी सरासरी 1000 व्यावसायिक वैमानिकांची गरज आहे. तर सध्या आम्ही फक्त 200-300 वैमानिकांची पूर्तता करू शकतो. 2020 मध्ये, हरदीप सिंग पुरी यांनी राज्यसभेत सांगितले होते की आम्हाला पुढील पाच वर्षांत 9488 पायलटची आवश्यकता असेल. DGCA सध्या एका वर्षात 700-800 व्यावसायिक पायलट परवाने जारी करत असल्याची माहितीही त्यांनी दिली होती. याला CPL म्हणतात. यापैकी सुमारे एक तृतीयांश किंवा तीस टक्के वैमानिक प्रशिक्षित परदेशी प्रशिक्षण संस्थांमधून आले आहेत. डीजीसीएच्या वेबसाइटनुसार, सध्या देशात 9002 पायलट आहेत.

पायलटची कमतरता कशी भरून काढायची - पायलटची कमतरता कशी पूर्ण करायची यासंदर्भात, DGCA ने नोव्हेंबर 2021 पासून विमान देखभाल अभियंते आणि फ्लाइंग क्रू उमेदवारांसाठी ऑनलाइन ऑन डिमांड परीक्षा (OLODE) सुरू केली होती. यामध्ये अशीही सुविधा आहे की उमेदवार त्याच्या सोयीनुसार उपलब्ध स्लॉटमधून परीक्षेची तारीख आणि ठिकाण निवडू शकतो. फ्लाइंग इन्स्ट्रक्टरला FTO मध्ये फ्लाइट ऑपरेशन्सला मान्यता देण्याचा अधिकार आहे. आत्तापर्यंत हे फक्त चीफ फ्लाइंग इंस्ट्रक्टर (CFI) किंवा डेप्युटी CFI पुरते मर्यादित होते.

दर्जेदार वैमानिकांची अडचण - एफटीओ धोरणामुळे वैमानिकांची संख्या नक्कीच वाढेल. पण त्यांच्या गुणवत्तेची खात्री कोण देणार. देशात वैमानिक नाहीत असे नाही, प्रशिक्षित वैमानिकांची संख्याही पुरेशी आहे. दुसरीकडे दर्जेदार पायलट मात्र मिळत नाहीत. त्यामुळे यामध्ये समतोल राखण्याची खरी समस्या आहे. काही तज्ज्ञांचे असेही मत आहे की, भारतात पायलट प्रशिक्षण खूप महाग आहे. त्यामुळे अनेक तरुण किंवा तरुणी प्रशिक्षण घेऊ शकत नाहीत. पायलटसाठी एका वर्षाच्या कोर्सची फी सुमारे 40-50 लाख आहे.

अपुरे प्रशिक्षण - यावर्षी डीजीसीएने स्पाईसजेटच्या 90 वैमानिकांना अपूर्ण प्रशिक्षणासाठी कारणे दाखवा नोटीस बजावली. व्यावसायिक वैमानिकांसाठी 500 ते 1000 तासांचे प्रशिक्षण अनिवार्य असल्याचे तज्ज्ञांचे मत आहे. अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया, जर्मनी आणि युरोपातील इतर देशांमध्ये, वैमानिक प्रशिक्षण स्थळांपासून दूर, दुर्गम भागात विमाने उडवून त्यांचे प्रशिक्षण सुधारतात. मात्र ही सुविधा भारतात उपलब्ध नाही. भारतातील सर्वोत्तम उड्डाण प्रशिक्षण केंद्रे एक किंवा दोन ठिकाणी आहेत. अशी किमान पाच ठिकाणे असणे आवश्यक आहे.

DGCA द्वारे मान्यताप्राप्त 34 FTOs आहेत. मे 2020 ते मे 2021 दरम्यान, भारतीय विमानतळ प्राधिकरणाने नऊ विमानतळांवर FTO ला मान्यता दिली आहे. इंदिरा गांधी राष्ट्रीय उडान अकादमी हे देशातील सर्वात मोठे पायलट प्रशिक्षण केंद्र आहे. गोंदिया आणि कलबुर्गी येथे केंद्रे चालविण्यासही परवानगी देण्यात आली आहे.

कॅप्टन आणि सहवैमानिक यांच्यातील वयातील अंतर कमी व्हायला हवे, असे या क्षेत्रातील तज्ज्ञांचे म्हणणे आहे. डीजीसीएने यासंदर्भात मार्गदर्शक तत्त्वेही जारी केली आहेत. हे बहुतांश अपघातांचे प्रमुख कारण मानले जाते. मीडिया रिपोर्ट्समध्ये अशा अनेक बातम्या आल्या आहेत, जिथे वरिष्ठ पायलट ज्युनियर पायलट्सबद्दल तक्रार करतात. त्यांच्या मते, नवीन पायलट शिकण्यास तयार नाहीत. त्यामुळे वयातील अंतर कमी असेल तर त्यांच्यातील समन्वय अधिक चांगला राहील.

कोव्हिड टाळेबंदीमुळे कर्मचाऱ्यांची कमी - कोविडमुळे एप्रिल 2020 ते डिसेंबर 2021 दरम्यान सुमारे 1.9 लाख कर्मचार्‍यांपैकी किमान 19,200 कर्मचार्‍यांची छाटणी करण्यात आली आहे. यामध्ये ग्राउंड स्टाफ, कार्गो सेक्टर, एअरपोर्ट, एअरलाइन्स यांचा समावेश आहे. आजच्या परिस्थितीबद्दलही बोलायचे झाले तर किमान १५८०० ग्राउंड स्टाफ आणि १३५० केबिन क्रूची कमतरता आहे.

पगार सुविधांमध्ये कपात - इंडिगोच्या विमानांच्या उड्डाणाला अलीकडे अनेकदा विलंब झाला. केबिन क्रूची कमतरता हे त्याचे कारण होते. कमी पगारामुळे ते संतापले आहेत. एअर इंडियाच्या पुनर्स्थापनेमध्ये सामील होण्यासाठी इंडिगोच्या कर्मचाऱ्यांनी रजा घेतल्याचे तुम्ही ऐकले असेल. याचा परिणाम उड्डाणावरही झाला. कमी पगारासोबतच कर्मचाऱ्यांना मिळणाऱ्या सुविधांचीही अडचण आहे. एका अहवालानुसार, भत्त्यात 35 टक्क्यांपर्यंत कपात करण्यात आली आहे. केबिन क्रू सुविधांमध्येही २० टक्क्यांनी कपात करण्यात आली आहे.

मीडिया रिपोर्ट्सनुसार, एअर इंडियाच्या कर्मचाऱ्यांना 25 हजार रुपयांपेक्षा कमी पगार दिला जात आहे. एअर इंडिया एक्स्प्रेसच्या पायलटचा पगार आणि सुविधाही कमी करण्यात आल्या आहेत. जसे घरगुती स्तर भत्ता, जलद परतावा भत्ता, प्रशिक्षक भत्ता इ.

कर्मचाऱ्यांचे दारूचे सेवन वाढले - जानेवारी 2021 ते मार्च 2022 या कालावधीत 42 विमानतळावरील 84 कर्मचार्‍यांवर कर्तव्यावर असताना दारूचे सेवन केल्याचा आरोप आहे. डीजीसीएने हा अहवाल दिला आहे. 1 जानेवारी ते 30 एप्रिल 2022 दरम्यान DGCA चाचणीमध्ये नऊ पायलट आणि 32 क्रू सदस्यांनी प्री-फ्लाइट ब्रीथ अॅनालायझर पास केले नाही. प्रत्येकासाठी बीएची परीक्षा उत्तीर्ण होणे आवश्यक आहे.

सायबर हल्ला मोठी समस्या - रॅन्समवेअर व्हायरस हल्लाही घातक ठरत आहे. नुकतीच स्पाइसजेटने याबाबत तक्रार केली होती. त्याची यंत्रणा या व्हायरसने प्रभावित झाली होती. त्यामुळे त्यांना विमान उड्डाणास उशिर करावा लागला. गेल्यावर्षी फेब्रुवारीमध्ये एअर इंडियाच्या ४५ लाख प्रवाशांचा डेटा लीक झाला होता. कारण त्यांना सांभाळणाऱ्या SITA वर व्हायरसचा हल्ला झाला होता. विमान वाहतूक क्षेत्रात तंत्रज्ञानाचा मोठा वाटा आहे. आता सर्व काही ऑनलाइन होत आहे. बुकिंग पासून चेकिंग पर्यंत. हवाई वाहतूक नियंत्रणापासून व्यवस्थापनापर्यंत सर्व काही. अशा परिस्थितीत जर ते तांत्रिकदृष्ट्या सुरक्षित केले गेले नाही तर उड्डाणांवर परिणाम होईल.