हैदराबाद : केरळमध्ये जन्मलेले डॉ. वर्गीस कुरियन सरकारी शिष्यवृत्तीवर मेकॅनिकल सायन्समध्ये पदव्युत्तर शिक्षण घेण्यासाठी अमेरिकेत गेले होते. 1949 मध्ये तेथून परतल्यानंतर त्यांना गुजरातमधील कारिया जिल्ह्यातील आनंद येथील डेअरी विभागात नोकरी मिळाली. सरकारनं दिलेल्या शिष्यवृत्तीच्या बदल्यात आपली सेवा देण्यासाठी ते नोकरीत रुजू झाले होते. तेथे गेल्यानंतर त्यांना दुधाच्या व्यापाराशी संबंधित एक व्यावसायिक शेतकरी व दूध उत्पादकांची सतत पिळवणूक करत असल्याचं दिसून आलं. शोषणामुळं दु:खी झालेल्या वर्गीस कुरियन यांनी आपली सरकारी नोकरी सोडून दूध उत्पादकांसाठी काम करण्यास सुरुवात केली. त्यामुळे भारत आज दुध उत्पादनात जगात अव्वल आहे. त्यांच्या योगदानाचा गौरव करण्यासाठी दरवर्षी त्यांच्या जन्मदिनी 'राष्ट्रीय दूध दिवस' साजरा केला जातो.
-
#Amul Topical: Celebrating 102nd birth anniversary of Dr. Kurien! pic.twitter.com/sUnw7UmsBc
— Amul.coop (@Amul_Coop) November 26, 2023 " class="align-text-top noRightClick twitterSection" data="
">#Amul Topical: Celebrating 102nd birth anniversary of Dr. Kurien! pic.twitter.com/sUnw7UmsBc
— Amul.coop (@Amul_Coop) November 26, 2023#Amul Topical: Celebrating 102nd birth anniversary of Dr. Kurien! pic.twitter.com/sUnw7UmsBc
— Amul.coop (@Amul_Coop) November 26, 2023
दूध उत्पादनात अमूल मॉडेलला जागतिक मान्यता मिळाली : त्रिभुवनदास पटेल नावाचा नेता आणंद परिसरात शेतकऱ्यांना शोषणातून मुक्त करण्यासाठी सतत संघर्ष करत होता. यानंतर वर्गीस कुरियन यांनी नोकरी सोडण्याचा निर्णय घेतला. वर्गीस कुरियन यांनी त्रिभुवनदास पटेल आणि शेतकऱ्यांसह कैरा जिल्हा सहकारी दूध उत्पादक संघ (KMCMPUL) नावाची सहकारी संस्था नोंदणीकृत केली. त्यानंतर त्याचे नाव बदलून अमूल करण्यात आले. याद्वारे अमूलने दुधाची कमतरता असलेल्या देशातून भारताला जगातील सर्वात मोठ्या दूध उत्पादक देशाच्या श्रेणीत आणलं. भारतासह अनेक देशांनी त्यांना भारताला दूध उत्पादनात मोठ्या उंचीवर नेण्यासाठी, शेतकरी आणि दूध उत्पादकांची स्थिती सुधारण्यासाठी पुरस्कार देऊन गौरवले. याशिवाय देशातील अनेक संस्थांकडून त्यांना डझनभर पुरस्कारांनी सन्मानित करण्यात आले. वर्गीस कुरियन हे केवळ भारतातच नव्हे तर जगात श्वेतक्रांतीचे जनक किंवा ऑपरेशन फ्लडचे नायक म्हणून ओळखले जातात.
राष्ट्रीय दूध दिवसाचा इतिहास
- 'श्वेत क्रांतीचे जनक' म्हणून ओळखले जाणारे डॉ. वर्गीस कुरियन यांच्या जयंती (२६ नोव्हेंबर) रोजी राष्ट्रीय दूध दिवस साजरा केला जातो.
- राष्ट्रीय दूध दिन मानवी जीवनात दुधाचे महत्त्व अधोरेखित करतो.
- नॅशनल डेअरी डेव्हलपमेंट बोर्ड (NDDB), इंडियन डेअरी असोसिएशन (IDA) यांच्यासह देशातील प्रमुख डेअरी कंपन्यांनी हा दिवस राष्ट्रीय दूध दिवस म्हणून निवडला.
- भारतीय डेअरी असोसिएशन, 22 राज्यांच्या दूध संघाने 2014 मध्ये प्रथमच राष्ट्रीय दूध दिन साजरा करण्यासाठी पुढाकार घेतला.
राष्ट्रीय दूध दिवसाचे उद्दिष्ट:
- दूध उत्पादन वाढवा (दुधाचा पूर)
- ग्रामीण उत्पन्न वाढवा
- ग्राहकांसाठी वाजवी किमती
राष्ट्रीय दूध दिनाचे महत्त्व : संपूर्ण अन्न समजले जाणारे दूध, प्रथिने, कार्बोहायड्रेट आणि खनिजे समृद्ध आहे. हे शरीराद्वारे सहज पचले जाते आणि त्याचे असंख्य आरोग्य फायदे आहेत. नियमित दुधाच्या सेवनाने शरीर तंदुरुस्त आणि निरोगी राहते आणि हाडे आणि दात मजबूत होण्यास मदत होते. भारतात राष्ट्रीय दूध दिवस साजरा केला जातो कारण:
- दरवर्षी लाखो लोक कुपोषणामुळे मरतात.
- तज्ज्ञांचे म्हणणे आहे की चांगला आहार सुनिश्चित करण्याचा आणि आरोग्य सुधारण्याचा सर्वोत्तम मार्ग म्हणजे दूध आणि दुग्धजन्य पदार्थांचे सेवन करणे
- योग्य पोषणामुळे मधुमेह, हृदयविकार, ऑस्टिओपोरोसिस आणि कर्करोग यांसारख्या आजारांपासून बचाव होऊ शकतो.
- दुधामध्ये अ, बी12, डी आणि ई सारखी आवश्यक जीवनसत्त्वे, फॉस्फरस आणि कॅल्शियमसारखी खनिजे असतात.
- दुधामध्ये नैसर्गिक साखर (लॅक्टोज) असते जी मजबूत दात आणि हिरड्यांना प्रोत्साहन देते
- दूध दिवस आरोग्याच्या समस्यांना तोंड देण्यासाठी दुधाचे सेवन करण्याच्या महत्त्वावर भर देतो.
दूध दिवस साजरा :
- भारतात दरवर्षी २६ नोव्हेंबरला राष्ट्रीय दूध दिवस साजरा केला जातो.
- या दिवशी, मुलांना आणि प्रौढांना चांगल्या आरोग्यासाठी दुधाचे सेवन वाढविण्यास प्रोत्साहित केले जाते.
- या दिवशी विविध संस्थांकडून आरोग्य शिबिरे आणि शालेय स्तरावरील स्पर्धांसह अनेक कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते.
- दूध उत्पादक सहकारी संस्थांमार्फत दूध मेळावा आयोजित केला जातो.
- दूध आणि त्यापासून बनवलेल्या पदार्थांच्या सेवनाद्वारे लोकांना सकस आहाराबाबत जागरूक केले जाते.
ऑपरेशन पूर
- 13 जानेवारी 1970 रोजी भारतात ऑपरेशन फ्लड सुरू करण्यात आले. हा जगातील सर्वात मोठा डेअरी विकास कार्यक्रम होता.
- 30 वर्षांच्या आत ऑपरेशनने भारतातील दुधाची दरडोई उपलब्धता दुप्पट केली.
- शेतकऱ्यांना दूध उत्पादनाशी जोडून, ते भारतातील सर्वात मोठे स्वावलंबी ग्रामीण रोजगार निर्माते बनले आहे.
- ऑपरेशनमुळे शेतकऱ्यांना थेट संसाधनांवर नियंत्रण मिळाले, ज्यामुळे त्यांना थेट मदत झाली.
- आज भारत हा जगातील सर्वात मोठा दूध उत्पादक आणि ग्राहक आहे. उत्पादनाच्या बाबतीत भारताचा वाटा २४ टक्के आहे.
- 2023 मधील भारतातील शीर्ष तीन दूध उत्पादक राज्ये राजस्थान, उत्तर प्रदेश आणि मध्य प्रदेश आहेत.
- राजस्थान हे गीर आणि साहिवाल सारख्या दुग्धशाळेसाठी प्रसिद्ध आहे.
- राजस्थानमध्ये गेल्या काही वर्षांत दूध उत्पादनात लक्षणीय वाढ झाली आहे.
भारतातील दूध उत्पादनाचे महत्त्व :
- देशाच्या कृषी आणि आर्थिक रचनेसाठी दूध उत्पादन महत्त्वाचे आहे. देशाच्या जीडीपीमध्ये दुग्धव्यवसाय क्षेत्राचे महत्त्वपूर्ण योगदान आहे.
- दूध भारतीय लोकसंख्येच्या पौष्टिक गरजा पूर्ण करते.
- दूध हा संपूर्ण आहार मानला जातो. मुलांच्या वाढीसाठी आणि विकासासाठी हे महत्त्वाचे आहे.
- कॅल्शियम आणि प्रथिने यांसारखे महत्त्वाचे पोषक घटक दुधात असतात.
- रोजगार निर्मितीच्या दृष्टीने महत्त्वाची भूमिका बजावते. विशेषतः ग्रामीण भागात मोठे योगदान आहे.
भारतातील दूध उत्पादन (दशलक्ष टन) :
साल दूध
- 1950-51 017.00
- 1960-61 020.0
- 1970-71 डेटा नाही
- 1980-81 031.6
- 1990-91 053.9
- 2000-01 080.6
- 2010-11 121.8
- 2020-21 210.0
- 2021-22 221.1
हेही वाचा :
