इंदिरा गांधी या स्वतंत्र भारत देशाच्या तिसऱ्या पंतप्रधान होत्या. हे पद भूषवणाऱ्या त्या पहिल्या भारतीय महिला होत्या. इंदिरा प्रियदर्शिनी गांधी (Indira Priyadarshini Gandhi jayanti) यांचा जन्म 19 नोव्हेंबर 1917 रोजी झाला. भारताचे पहिले पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरू यांची त्या एकुलती एक मुलगी होय. त्यांनी त्यांचे शालेय शिक्षण शांतिनिकेतनमध्ये पूर्ण केले. ऑक्सफर्डच्या सोमरविले कॉलेजमध्येही त्यांनी आपले शिक्षण घेतले. १९४२ मध्ये त्यांनी पत्रकार फिरोज गांधी यांच्याशी लग्न केले. इंदिरा गांधींना राजीव आणि संजय गांधी अशी दोन मुले होती. 1964 ते 1966 दरम्यान त्या माहिती आणि प्रसारण मंत्री होत्या. 1966 मध्ये तत्कालीन पंतप्रधान लाल बहादूर शास्त्री यांच्या निधनानंतर काँग्रेस संसदीय पक्षाने इंदिरा गांधी यांची भारताच्या पंतप्रधानपदी निवड केली. जानेवारी 1966 ते मार्च 1977 या कालावधीत त्यांनी भारताच्या पंतप्रधान म्हणुन पदभार सांभाळला.
इंदिरा गांधींचा राजकीय प्रवास : इंदिरा गांधींबद्दल असे म्हटले जाते की, बालपणी त्यांनी आपल्या मित्रांसोबत ‘मंकी ब्रिगेड’ नावाचा एक गट स्थापन केला होता. या गटाचे नाव एका प्राचीन भारतीय महाकाव्यापासून प्रेरित होते, जिथे अनेक माकडांनी (वानर) भगवान श्री रामचंद्रजींना रावणाचा सामना करण्यास मदत केली होती. पोलिस अधिकाऱ्यांची हेरगिरी करणे, हा या ब्रिगेडचा उद्देश होता. अधिकृतपणे 1950 च्या दशकात, इंदिराजींनी (स्वतंत्र भारताचे पहिले पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरू) यांच्या वैयक्तिक सहाय्यक म्हणून काम केले, ज्यामुळे त्यांना राजकारणातील सगळ्या बारीक सारीक गोष्टी समजल्या. सुरुवातीला इंदिराजी राजकीय जगतात ‘मुकी बाहुली’ म्हणून ओळखल्या जायच्या. इंदिरा गांधी यांच्या नेतृत्वाखाली 1960 च्या दशकात भारतात हरित क्रांतीचा उदय झाला. त्यामुळे देशात कृषी विज्ञान तंत्रज्ञानाचा विस्तार झाला. त्यामुळे कृषी उत्पादनात मोठी वाढ झाली. या क्रांतीच्या सुरुवातीच्या टप्प्यात पंजाब, हरियाणा आणि उत्तर प्रदेश या राज्यांनी खूप काही मिळवले. १९७१ साली भारत-पाकिस्तान युद्ध झाले. ज्यामध्ये पाकिस्तानी सैन्याने आत्मसमर्पण केले. पंतप्रधान या नात्याने इंदिरा गांधी त्यांच्या राजकीय आडमुठेपणासाठी आणि सत्तेच्या अभूतपूर्व केंद्रीकरणासाठी ओळखल्या जात होत्या. पूर्व पाकिस्तानमधील स्वातंत्र्य चळवळ आणि स्वातंत्र्याच्या लढाईच्या समर्थनार्थ त्यांनी पाकिस्तानशी युद्ध केले, ज्यामुळे भारताचा विजय झाला आणि बांगलादेशची निर्मिती झाली. तसेच या विजयामुळे दक्षिण आशियामध्ये भारताचा प्रभाव वाढून भारत हा येथील एकमेव प्रादेशिक शक्ती बनला.
इंदिरा गांधींनी केलेले कार्य : इंदिरा गांधी या भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमधील एक प्रमुख व्यक्ती होत्या. नवीन आर्थिक धोरणे आणण्यासाठी आणि कृषी उत्पादकता वाढवण्यासाठी देशाच्या दिशेने केलेल्या समर्पित प्रयत्नांसाठीही त्या ओळखल्या जातात. ज्यामुळे देशाची अर्थव्यवस्था सुधारण्यास मदत झाली. 1971 च्या भारत पाक युद्धाच्या वेळी देशातील निर्णायक परिस्थिती त्यांनी हाताळली आणि बांगलादेश या स्वतंत्र देशाचा निर्णयही घेतला. 1967 मध्ये राष्ट्रीय आण्विक कार्यक्रम सुरू करणे, गहन कृषी जिल्हा कार्यक्रम किंवा हरित क्रांती, श्वेतक्रांती, बँकांचे राष्ट्रीयीकरण इत्यादी इतर महत्त्वपूर्ण निर्णयांचे श्रेय त्यांना जाते. अशा प्रकारे, ही पोलादी महिला भारतासाठी स्वप्न पाहणाऱ्या पायोनियर्सपैकी एक होती. स्वतंत्र मजबूत राष्ट्र, गरिबी हटवा ही गांधींच्या 1971 च्या बोलीची थीम होती. 'गरीबी हटाओ' च्या माध्यमातून भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसने गरीबांच्या विकासासाठी निधी दिला होता. 'गरीबी हटाओ' चा नारा देऊन त्यांनी केवळ निवडणूक जिंकली नाही, तर 1967 मध्ये 47 जागांवरून 1971 मध्ये 73 जागा निवडणूकीत जिंकुन आणल्या. इंदिरा गांधी यांच्या जयंती निमित्त, दरवर्षी नवी दिल्लीतील इंदिरा गांधी स्मारकात आदरांजली वाहिली जाते. देशाच्या प्रगतीसाठी त्यांनी केलेले प्रयत्न अद्वितीय आहेत.
ऑपरेशन ब्लू स्टार आणि इंदिरा गांधींची हत्या : अंतर्गत गोंधळ आणि इंदिरा गांधींनी केलेली आणीबाणीची घोषणा यामुळे 1977 च्या निवडणुकीत त्यांना पराभवाला सामोरे जावे लागले. परंतु दोन वर्षानंतरच त्या प्रचंड बहुमताने सत्तेवर परतल्या आणि 14 जानेवारी 1980 ते 31 ऑक्टोबर 1984 रोजी त्यांची हत्या होईपर्यंत त्या भारताच्या पंतप्रधान होत्या.
ऑपरेशन ब्लू स्टार : खलिस्तान समर्थक जर्नेलसिंग भिंद्रनवाले आणि त्याच्या समर्थकांपासून अमृतसर (पंजाब, भारत) येथील हरिमंदिर साहिब परिसर मुक्त करण्यासाठी 3 ते 6 जून 1984 या कालावधीत भारतीय सैन्याने सुरू केलेले ऑपरेशन ब्लू स्टार होते. 3 जून रोजी भारतीय सैन्याने अमृतसर गाठले आणि सुवर्ण मंदिर परिसराला वेढा घातला. सायंकाळी शहरात संचारबंदी लागू करण्यात आली. 4 जून रोजी, मंदिरात बॅरिकेड केलेल्या अतिरेक्यांच्या शस्त्रे आणि दारूगोळ्याचे मूल्यांकन करण्यासाठी लष्कराने गोळीबार सुरू केला. त्याला अतिरेक्यांकडून इतका जोरदार प्रतिसाद मिळाला की 5 जून रोजी चिलखती वाहने आणि रणगाडे वापरण्याचा निर्णय घेण्यात आला. ५ जूनच्या रात्री लष्कर आणि शीख सैनिकांमध्ये खरी लढाई सुरू झाली. या लष्करी कारवाईत मोठ्या प्रमाणात जीवित व वित्तहानी झाली. अकाल तख्तची इमारत, जी धार्मिक दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्वाची होती. त्याचे गंभीर नुकसान झाले होते आणि कारवाईनंतर भारत सरकारने पुनर्बांधणी केली होती. वृत्तानुसार, सुवर्ण मंदिरावरही गोळीबार करण्यात आला. ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वाचे शीख ग्रंथालय जाळण्यात आले. भारत सरकारच्या श्वेतपत्रिकेनुसार 83 सैनिक मारले गेले आणि 249 जखमी झाले. 493 नागरिक मारले गेले, 86 जखमी झाले आणि 1,592 लोकांना अटक करण्यात आली. विशेषत: शीख धार्मिक भावना दुखावल्याबद्दल अनेक कारणांमुळे या कृतीचा निषेधही करण्यात आला.
शीख अंगरक्षकांनी केली हत्या : पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांची 31 ऑक्टोबर 1984 रोजी सकाळी 9:30 वाजता नवी दिल्लीतील त्यांच्या सफदरगंज रोड येथील निवासस्थानी हत्या करण्यात आली. त्यांच्या शीख अंगरक्षकांनी ऑपरेशन ब्लू स्टारचा बदला म्हणून त्यांची हत्या केली. त्यांच्या दोन अंगरक्षकांनी मिळून त्यांच्यावर 31 गोळ्या झाडून आयर्न लेडीची हत्या केली. सुवर्ण मंदिरातील दुर्घटनेचा बदला घेण्यासाठी हे केले गेले. त्यांच्यावर राजघाटाजवळ अंत्यसंस्कार करण्यात आले. त्यांच्या अंत्यसंस्काराचे बीबीसीसह राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्थानकांवर थेट प्रक्षेपण करण्यात आले.
