कोलकाता - कोलकाता पोलिसांचा अंतर्गत गुप्तचर विभाग (Kolkata Police intelligence department) शहरातील गुन्हेगारी रोखण्यासाठी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावत आहे. पण कोलकाता पोलिस डिटेक्टिव्ह डिपार्टमेंटच्या या यशाचा प्रवास इतका सोपा नव्हता. सध्याच्या कोलकाता पोलिसांच्या गुप्तचर विभागाने 28 नोव्हेंबर 1868 रोजी संपूर्ण देशाला गुन्ह्यात गुप्तचर यंत्रणेचा वापर कसा करावा हे शिकवले. (Indias first detective department). आणि त्याचे सर्वात मोठे श्रेय ज्या व्यक्तीला आहे ते म्हणजे कोलकाता पोलिसांचे तत्कालीन पोलिस आयुक्त सर स्टुअर्ट सॉंडर्स हॉग. (Stuart Saunders Hogg). श्रीनाथ पाल आणि कालिनाथ बोस यांसारखे तत्कालीन आघाडीचे गुप्तहेर रिचर्ड रीड आणि इन्स्पेक्टर आर लॅम्ब यांच्या नेतृत्वात काम करत होते.
खुनाचा तपास करण्यात पोलीस ठरत होते अपयशी - याची सुरुवात 1 एप्रिल 1868 रोजी झाली. रोझ ब्राउन नावाच्या अँग्लो-इंडियन महिलेचा गूढ मृत्यू उत्तर कोलकाता येथील एमहर्स्ट स्ट्रीट पोलीस स्टेशन परिसरात झाला. काही हल्लेखोरांनी एकत्र येऊन अँग्लो इंडियन महिलेची निर्घृण हत्या केली होती. कलकत्त्यासह देशातील विविध लहान-मोठ्या वृत्तपत्रांनी या घटनेचा निषेध केला होता. तत्कालीन लालबाजारच्या आदेशावरून एमहर्स्ट स्ट्रीट पोलीस ठाण्याच्या पोलिसांनी तातडीने संपूर्ण घटनेचा तपास सुरू केला. मात्र अनेक दिवस उलटून गेल्यानंतरही संबंधित पोलिस ठाण्याच्या तपास अधिकाऱ्यांना हल्लेखोरांचा कोणताही सुगावा लागला नाही.
पोलीसांना योग्य प्रशिक्षणंच नाही - कलकत्याच्या मध्यभागी एका अँग्लो-इंडियन महिलेच्या हत्येचा उलगडा करण्यात कलकत्ता पोलीस अयशस्वी ठरत आहेत, असा आरोप देश-विदेशातील विविध वृत्त माध्यमां द्वारे देखील होऊ लागला. त्यानंतर कोलकाताचे तत्कालीन पोलीस आयुक्त सर स्टुअर्ट सॉंडर्स हॉग यांनी स्वत: घटनेचा तपास सुरू केला. त्यांनी तपासात अनेक सत्ये समोर आणली. अशा घटनांच्या तपासातील एक अडसर म्हणजे शहराच्या मध्यवर्ती भागात अशा प्रकारची भीषण हत्या किंवा मोठा गुन्हा घडू नये यासाठी संबंधित पोलीस कर्मचार्‍यांना कोणतेही प्रशिक्षण नाही, असे त्यांना आढळून आले.
प्रशिक्षित अधिकारी असलेले विशेष युनिट तयार केले - त्या वेळी कलकत्त्याचे तत्कालीन पोलीस आयुक्त सर स्टुअर्ट सॉंडर्स हॉग यांच्या लक्षात आले की, शहराच्या मध्यभागी असलेल्या या प्रकारच्या खून किंवा गुन्ह्यांचा सामना करण्यासाठी विशेष प्रशिक्षित आणि प्रशिक्षित अधिकारी असलेले एक विशेष युनिट तयार केले पाहिजे. त्यानंतर 28 नोव्हेंबर 1868 रोजी कलकत्ता पोलिसांच्या वेगवेगळ्या पोलिस ठाण्यांमधून 10 हेड कॉन्स्टेबल, 10 सेकंड क्लास कॉन्स्टेबल आणि 10 थर्ड क्लास कॉन्स्टेबल आणि एक कार्यक्षम पोलिस अधीक्षक आणि काही कार्यक्षम निरीक्षकांची निवड करण्यात आली आणि देशातील पहिला डिटेक्टिव्ह विभाग बनवण्यात आला. या गुप्तहेर विभागाचे प्रमुख रिचर्ड रीड हे होते. त्यांना तत्कालीन निरीक्षक आर. लांब यांनी सहकार्य केले होते
अनेक मोठे गुन्हे उलगडले - परिस्थितीजन्य पुरावे कसे जमवायचे, गुन्ह्याशी जोडलेल्या संशयितांच्या नावांची यादी कशी बनवायची, संशयितांची वैयक्तिक चौकशी कशी करायची आणि त्यांची समोरासमोर उलटतपासणी कशी करायची, हे सर्व या विभागातील कर्मचाऱ्यांना शिकवले जाते. लालबाजारच्या या गुप्तचर विभागाने अँग्लो-इंडियन महिला रोझ ब्राऊनच्या हत्येप्रकरणी हल्लेखोरांना अटक करून संपूर्ण देशातील पोलीस यंत्रणेला धक्का दिला. इतिहासाची पाने पाहिली तर या गुन्ह्यानंतर कोलकाता पोलिसांचा गुप्तचर विभाग यशस्वीपणे काम करत होता हे लक्षात येते. तत्कालीन पोलीस आयुक्त सर स्टुअर्ट सॉंडर्स हॉग यांना शहरातील विविध खून आणि दरोडे यांचा सामना करण्यासाठी गुप्तचर विभागाने तत्कालीन प्रमुख रिचर्ड रीड यांच्यासह दोन कुशल बंगाली निरीक्षकांची नियुक्ती केली. त्यांची नावे श्रीनाथ पाल आणि कालिनाथ बोस अशी होती. कालिनाथ बोस आणि श्रीनाथ पाल यांनी शहरातील अनेक गुन्ह्यांची उकल केली. त्यांना त्यांच्या कामासाठी तत्कालीन महाराजांकडून २ हजार रुपयांचे बक्षीसही मिळाले होते. कोलकाता पोलिसांचा गुप्तचर विभाग आजही त्या कामाचा गौरव करत आहे.
