डेहराडून (उत्तराखंड) : भारत-चीन सीमेला लागून असलेला उत्तराखंडमधील चमोली जिल्हा सामरिक, व्यावसायिक आणि आध्यात्मिक दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो. बद्रीनाथ धाम हे भारत-चीन सीमेवर तैनात असलेल्या सैनिकांच्या धार्मिक आणि आर्थिक क्रियाकलापांचे सर्वात मोठे केंद्र आहे. 2011 च्या जनगणनेनुसार येथील लोकसंख्या सुमारे 4 लाख 55 हजार होती, ती आता दुप्पट झाली आहे. वाढती लोकसंख्या, बेकायदेशीर बांधकामे, पर्यावरणाचा असमतोल आणि नियोजनाची कामे नसल्यामुळे चमोली जिल्ह्यातील जोशीमठ शहर आता धोक्यात आले आहे. (Historical city Joshimath in danger). हा धोका एवढा मोठा आहे की, त्यामुळे आतापर्यंत अनेक कुटुंबे आपली घरे सोडून सुरक्षित ठिकाणी गेली आहेत. हा धोका काय आहे, या धोक्याबद्दल लोक इतके का घाबरले आहेत, याबद्दल तज्ञांचे काय मत आहे ते जाणून घ्या. (Landslide in Joshimath). (Joshimath city is under danger).
दरड कोसळण्याच्या घटना सातत्याने घडत आहेत : उत्तराखंडमधील चमोली जिल्ह्यातील या भागात गेल्या वर्षी फेब्रुवारीमध्ये पूर आणि हिमनदी फुटल्यानंतर घरांना तडे जाण्याचे प्रमाण वाढले आहे. ग्लेशियर तुटल्यामुळे येथे 180 हून अधिक लोकांचा मृत्यू झाला होता. ही ग्लेशियर तुटल्यानंतर ही दरड अचानक नैनी गावापासून जोशीमठच्या सुनील गावापर्यंत अनेक गावात दिसू लागली. जोशीमठ येथे जास्त बांधकाम होत असल्यामुळे गावात या भेगा दिसत असल्याचे जाणकारांचे मत आहे. रुरकी आयआयटी आणि डेहराडूनस्थित वाडिया इन्स्टिट्यूटच्या शास्त्रज्ञ आणि अभियंत्यांनीही जोशीमठच्या गावांमध्ये अनेकदा संशोधन केले आहे. शास्त्रज्ञ सतत या संपूर्ण पट्ट्याचा अभ्यास करत आहेत. भूकंपाच्या बाबतीतही जोशीमठ झोन 5 मध्ये येतो. 2011 च्या आकडेवारीनुसार येथे 4000 घरांमध्ये सुमारे 17,000 लोक राहत होते. या भागात घरांसह धरणे, वाहतूक आणि इतर प्रकल्पांचा विस्तार झाला आहे. एवढेच नाही तर उत्तराखंडचे पर्वत अजूनही नवीन आहेत. इथे अतिवृष्टीमुळे चिखल, दरड कोसळण्याच्या घटना सातत्याने घडत आहेत. त्यामुळे हा परिसर संवेदनशील राहिला आहे. 2013 मधील आपत्तीच्या काळातही जोशीमठमध्ये 17 ते 19 ऑक्टोबर दरम्यान 190 मिमी पावसाची नोंद झाली होती, जी सरासरीपेक्षा खूपच जास्त होती. त्यानंतर उत्तराखंडमध्ये प्रत्येक पावसाळ्यात सतत पाऊस पडण्याची प्रक्रिया सुरू राहिली. त्यामुळे दरड कोसळण्याच्या घटना वाढल्या आहेत.
संबंधित अधिकारी काय म्हणतात : उत्तराखंड सरकारमध्ये तैनात असलेले आपत्ती सचिव रणजीत कुमार सिन्हा म्हणतात की, उत्तराखंडमध्येच अशी परिस्थिती निर्माण होत आहे असे नाही. हिमालयातील सर्व राज्ये, त्यांतील अनेक भाग या प्रकारच्या समस्येला तोंड देत आहेत. गेल्या काही वर्षांपासून या घटनांची नोंद फक्त आमच्या ठिकाणीच आहे. सिक्कीम, हिमाचलमधील अनेक गावांनाही अशा समस्यांना सामोरे जावे लागते. आपले राज्य सरकार आणि केंद्र सरकार याबाबत अतिशय गंभीर आहे. याबाबत आम्ही सातत्याने शास्त्रज्ञांशी बोलत आहोत आणि परिसरात राहणाऱ्या लोकांसाठी पर्यायी व्यवस्था करण्यात गुंतलो आहोत. जे लोक येथून स्थलांतरित होत आहेत किंवा त्यांच्या घरांना भेगा पडल्या आहेत त्यांना सुरक्षित स्थळी हलवण्याचे प्रयत्न सुरू आहेत. त्यासाठी शासनाने जिल्हास्तरावरील अधिकाऱ्यांनाही जमीन शोधण्यास सांगितले आहे. जेणेकरून या सर्व लोकांना वेळीच तेथून हटवावे.
मिश्रा समितीचा अहवाल काय म्हणतो : 1976 मध्ये जेव्हा या संपूर्ण भागात भूस्खलनाची पहिली घटना नोंदवली गेली होती, तेव्हा उत्तर प्रदेश सरकारने मिश्रा समितीची स्थापना केली होती. या समितीनेही त्या वेळी या शहरातील डोंगरांना भेगा पडल्याचा मुद्दा मान्य केला होता. 1976 च्या अहवालानुसार जोशीमठ आणि आजूबाजूच्या अनेक जिल्ह्यांमध्ये नैसर्गिक जंगले सातत्याने तोडली जात होती. येथे रस्ते बांधले जात होते. आताही झाडे तोडल्यामुळे दरडी कोसळण्याच्या घटना वाढत आहेत. एक काळ असा होता की जोशीमठाच्या आजूबाजूच्या डोंगरावर हिरवीगार झाडं दिसत होती. आता हे पर्वत पूर्णपणे खडकाळ दिसतात. एवढेच नव्हे तर आर्थिक घडामोडी वाढवण्यासाठी या संपूर्ण परिसरात अनेक प्रकारची बांधकामे विभागांनी केली आहेत. मोठी वाहने डोंगरावर गेल्यानेही समस्या निर्माण झाल्या आहेत. एवढेच नाही तर प्रकल्पासाठी डोंगर फोडणे आणि पाण्याचा निचरा करण्याची चांगली व्यवस्था नसणे हे भूस्खलनाचे प्रमुख कारण आहे.
स्थानिक अधिकारी काय म्हणतात : या प्रकरणी जोशीमठचे उपजिल्हा दंडाधिकारी कुमकुम जोशी (SDM जोशीमठ कुमकुम जोशी) म्हणाले की, "भूस्खलनामुळे जोशीमठमधील अनेक घरांमध्ये भेगा पडल्या आहेत. उपजिल्हाधिकाऱ्यांनी स्वत: अनेक घरांची पाहणी केली आहे. जोशीमठमधील सर्व घरांमध्ये जाऊन कुटुंबातील सदस्यांची नावे व घर क्रमांक यांचा अहवाल तहसीलला देण्याच्या सूचनाही पालिकेला देण्यात आल्या आहेत. स्थानिक रहिवासी उत्तरा पांडे, चंद्र बल्लभ पांडे सांगतात की, काही दिवसांपूर्वी त्यांनी ३ लाख खर्च करून घराची दुरुस्ती करून घेतली होती. इमारतींना अचानक भेगा पडल्या आहेत. त्यामुळे या घरांमध्ये राहणे धोकादायक आहे.
जोशीमठ शहरात भूस्खलनाची ३ प्रमुख कारणे : संशोधकांच्या तपासणीत जोशीमठ शहरात वारंवार होणाऱ्या भूस्खलनामागे ३ प्रमुख कारणे दिसून येत आहेत. पहिले सर्वात मोठे कारण म्हणजे जोशीमठ शहराच्या खाली असलेल्या पर्वताच्या पायथ्याशी असलेल्या अलकनंदा नदीमुळे सतत होत असलेली जमिनीची धूप. त्यामुळे पर्वत हळूहळू खाली सरकत आहे. दुसरे कारण म्हणजे शहरातील ड्रेनेजची व्यवस्थित व्यवस्था नसणे हे दरड कोसळण्याचे प्रमुख कारण मानले जाते. आपत्ती सचिव रणजित कुमार सिन्हा यांच्या म्हणण्यानुसार, व्यवस्थित ड्रेनेज सिस्टम नसल्यामुळे, गटारांसह पावसाचे सर्व पाणी जमिनीत शोषले जात आहे. त्यामुळे जमिनीच्या आत सतत सिंक होल तयार होत आहेत. भूस्खलनाचे तिसरे कारण म्हणजे शहरात सातत्याने होत असलेली बेशिस्त बांधकामे. हाही जोशीमठ शहरातील आपत्तीचा एक प्रमुख पैलू आहे.
जोशीमठमध्ये गेल्या वर्षभरापासून त्रास वाढला : जोशीमठ हे चमोली जिल्ह्यातील ऐतिहासिक शहर आहे. जोशीमठमध्ये गेल्या वर्षभरापासून दरड कोसळण्याच्या घटना घडत आहेत. त्यामुळे जोशीमठ शहरावर धोका निर्माण झाला आहे. जोशीमठ येथे दरड कोसळल्याने घरांना मोठ्या-मोठ्या भेगा पडू लागल्या आहेत. त्यामुळे लोकांच्या अडचणी वाढल्या आहेत. अनेक घरे राहण्यायोग्य राहिली नाहीत. अनेक नवीन घरांना कुलूप लावून लोकांनी सोडून दिले आहे. येथील रहिवासी जोशीमठ सोडून सुरक्षित स्थळी गेले आहेत. त्याचवेळी, भेगा पडलेल्या घरांमध्ये अजूनही काही लोक भीतीच्या छायेखाली जगण्यास भाग पडले आहेत.
जोशीमठ का आहे खास : उत्तराखंडच्या पर्यटन आणि तीर्थक्षेत्रात जोशीमठला महत्त्वाचे स्थान आहे. हे ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व आणि नैसर्गिक सौंदर्याच्या दृष्टिकोनातून देखील ओळखले जाते. इतिहासकारांनी 7व्या ते 10व्या शतकापर्यंत जोशीमठ हे कत्युरी राजघराण्याची राजधानी म्हणून स्वीकारले आहे. आठव्या शतकात शंकराचार्यांच्या इथे आगमनाने त्याला सांस्कृतिक-धार्मिक वेगळेपण प्राप्त झाले. हिंदूंच्या चार पाठींपैकी एक असलेले ज्योतिषपीठ आणि चार प्रमुख धामांपैकी प्रसिद्ध धाम बद्रीनाथ धाम हे देखील इथेच आहे. शीखांचे पवित्र स्थान हेमकुंड जवळ आहे आणि त्याच्या जवळील प्रसिद्ध व्हॅली ऑफ फ्लॉवर्सने हे शहर आंतरराष्ट्रीय पर्यटन क्षेत्र म्हणून स्थापित केले आहे. औली, गोरसन, नंदा देवी, क्वारीपास आणि इतर अनेक उत्कृष्ट ट्रॅक मार्गांमुळे जोशीमठला पर्यटनाचे एक प्रमुख केंद्र म्हणून ओळखले आहे.
जोशीमठ हे सामरिकदृष्ट्याही महत्त्वाचे : चीनच्या सीमेला लागून जाणारा रस्ता जोशीमठातून जातो. जोशीमठमध्ये भारतीय लष्कराची एक ब्रिगेड आहे. लष्कराचा मोठा तुकडा येथे राहतो. येथे ITBP चा कॅम्प देखील आहे. बद्रीनाथ धामच्या वाटेवर जोशीमठ हे पहिले मुक्काम आहे. बद्रीनाथला जाण्यापूर्वी जोशीमठ लागतो. बद्रीनाथ धामचे दरवाजे बंद झाल्यावर जोशीमठच्या नरसिंह मंदिरात हिवाळी पूजा होते.
राज्य सरकारने लवकर पावले उचलावीत : IIT आणि वाडिया इन्स्टिट्यूट या संपूर्ण परिसराचा अभ्यास करत आहेत. शास्त्रज्ञांचे पथक या भागाची सतत पाहणी करत असते. अभ्यास पूर्ण झाल्यानंतर या परिसराचा अहवाल लवकरच राज्य व केंद्र सरकारला सादर करण्यात येणार आहे. सध्या या संपूर्ण परिसरात जी परिस्थिती आहे ती भयानक आहे. हे ऐतिहासिक शहर जतन करण्यासाठी राज्य सरकारने लवकरात लवकर प्रभावी पावले उचलावीत अशी अपेक्षा आहे.
