नवी दिल्ली : रेल्वे ही आपल्या देशाच्या वाहतूक व्यवस्थेची जीवनरेखा आहे. प्रवाशांच्या मालवाहतुकीत रेल्वेची मोठी भूमिका असते. यामुळेच ब्रिटीश काळापासून रेल्वे अर्थसंकल्प वेगळा मांडला जात होता. पण 2017 मध्ये ही परंपरा खंडित झाली. मोदी सरकारने रेल्वे अर्थसंकल्पाचा समावेश सर्वसाधारण अर्थसंकल्पात केला आहे. रेल्वेचे महत्त्व लक्षात घेऊन केंद्र सरकार रेल्वे मंत्रालयाला मोठी रक्कम देत आहे.
2022-23 चा रेल्वे अर्थसंकल्प : चालू आर्थिक वर्ष 2022-23 चा रेल्वे अर्थसंकल्प 4.8 लाख कोटी रुपयांचा आहे. हे एकूण बजेटच्या 12 टक्के आहे. एकूण बजेट 39.45 लाख कोटी रुपये असल्याचा अंदाज आहे. कोविडच्या काळात लागू करण्यात आलेला लॉकडाऊन हटवल्यानंतर वाहतूक व्यवस्थेला पुन्हा नवी गती मिळाली आहे. याचा सर्वाधिक फायदा रेल्वेला झाला आहे. कोविड कालावधीच्या तुलनेत रेल्वेच्या उत्पन्नात 74 टक्क्यांपर्यंत वाढ झाली आहे.
मालवाहतुकीद्वारे 1.65 लाख कोटी रुपये : सरकारच्या अर्थसंकल्पीय मदतीव्यतिरिक्त, रेल्वेच्या कमाईचे प्रमुख स्रोत म्हणजे मालवाहतूक आणि प्रवासी ट्रेनची कमाई आहे. रेल्वेला मालवाहतुकीतून सर्वाधिक उत्पन्न मिळते. चालू आर्थिक वर्षात रेल्वेला २.३४ लाख कोटी रुपयांची कमाई झाली आहे. यापैकी 1.65 लाख कोटी रुपये मालवाहतुकीद्वारे आल्याचा अंदाज आहे. हा वाटा दोन तृतीयांशपेक्षा जास्त आहे. यानंतर पॅसेंजर ट्रेनच्या कमाईचा वाटा आहे. यावर्षी 58,500 कोटी रुपयांची कमाई झाली आहे. त्याचा सहभाग एक चतुर्थांशपेक्षा कमी आहे. या दोघांशिवाय सुमारे 16 हजार कोटी रुपये रेल्वेला देण्यात आले आहेत.
अर्थसंकल्पीय आधार : आधीच नमूद केल्याप्रमाणे रेल्वेचे उत्पन्न २.४ लाख कोटी आहे. परंतु हे उत्पन्न रेल्वेसाठी पुरेसे नाही. अशा परिस्थितीत जोपर्यंत अर्थसंकल्पीय पाठबळ मिळत नाही. तोपर्यंत रेल्वेसमोर कठीण परिस्थिती निर्माण होणार आहे. सरकारकडून यंदा रेल्वेला १.३७ लाख कोटी रुपये मिळाले आहेत. त्यासाठी अतिरिक्त अर्थसंकल्पीय सहाय्य मिळण्याचा अंदाज आहे. अशाप्रकारे एकूण ३.७७ लाख कोटींचा अर्थसंकल्प रेल्वेकडे उपलब्ध होणार आहे. भारत सरकारकडून मिळालेल्या आणि भांडवली समर्थनाव्यतिरिक्त, रेल्वे अतिरिक्त-अर्थसंकल्पीय संसाधनांमधून 1 लाख कोटी रुपयांहून अधिक एकत्रित करेल. अशा प्रकारे एकूण रेल्वे बजेट ४.८ लाख कोटी रुपये असेल.
रेल्वेचा एकूण खर्च : रेल्वेचा महसूल आणि भांडवली खर्च जवळपास सारखाच आहे म्हणजे त्याची कमाई २.३४ लाख कोटी रुपये आहे. भांडवली खर्चही त्याच पातळीवर आहे. भांडवली खर्च म्हणजे - रेल्वे मार्गांचा विस्तार, गेज रूपांतरण, रेल्वे मार्गाचे दुहेरीकरण, विद्युतीकरण, इंजिन खरेदी, रोलिंग स्टॉकमधील गुंतवणूक इत्यादी आहे. चालू आर्थिक वर्षात यावर २.४६ लाख कोटी रुपये गुंतवणूक अंदाजे रुपये एकंदरीत, जेव्हा तुम्ही हे पाहाल तेव्हा तुमच्या लक्षात येईल की रेल्वेचे ऑपरेटिंग प्रमाण ९७ टक्के आहे. सोप्या भाषेत सांगायचे तर, एक रुपया मिळविण्यासाठी रेल्वे ९७ पैसे खर्च करते.
