नवी दिल्ली : 22 फेब्रुवारीची तारीख इतिहासात एका मोठ्या घटनेसह नोंदली गेली आहे. 22 फेब्रुवारी 1997 हा दिवस होता अगदी विशेष ठरला; जेव्हा स्कॉटलंडमधील रॉस्लिन इन्स्टिट्यूटच्या संशोधकांच्या पथकाने जाहीर केले की ते सस्तन प्राण्यांपासून घेतलेल्या पेशीपासून 'क्लोन' तयार करण्यात प्रथमच यशस्वी झाले आहेत. या घटनेला दशकातील सर्वात मोठी घटना म्हटले गेले आहे. 'डॉली' नाव असलेल्या या 'क्लोन' मेंढीचा जन्म प्रत्यक्षात 5 जुलै 1996 रोजी झाला होता, मात्र सात महिन्यांनंतर फेब्रुवारीमध्ये याची घोषणा करण्यात आली.
7 वर्ष जगली 'डॉली' : याआधीही क्लोनिंग केले गेले होते, परंतु ते भ्रूण पेशींपासून केले जात होते. क्लोनिंगसाठी प्रौढ पेशीचा वापर करण्याची ही पहिलीच वेळ होती. 'डॉली' मेंढी सात वर्षे जगली आणि फेब्रुवारी 2003 मध्ये मरण पावली. अनेकांना विज्ञानाची ही अनोखी कामगिरी पाहण्याची संधी मिळावी, म्हणून तिचे शरीर स्कॉटलंडच्या संग्रहालयात जतन करण्यात आले आहे.
क्लोनिंग म्हणजे काय : अमेरिकेच्या नॅशनल ह्युमन जीनोम रिसर्च इन्स्टिट्यूट (NHGRI) च्या मते, क्लोनिंगमध्ये अनेक पद्धती, अनेक दृष्टीकोन असू शकतात, परंतु शेवटी कोणत्याही जीवाची एक समान प्रत तयार करणे हे त्याचे उद्दिष्ट आहे. म्हणजे, जर मानवी क्लोन बनवता आला, तर तुम्हाला एकसारखे दिसणारे दोन किंवा अनेक व्यक्ती भेटू शकतात. मात्र जरी ते जवळजवळ एकसारखे दिसत असले तरी, क्लोन आणि मूळ एकसारखे नसतील. त्यांच्यात काही फरक असेल. त्यांच्या बोटांचे ठसे आणि डोळ्यांमध्येही फरक असेल.
मानवी क्लोन कसा तयार केला जाऊ शकतो? : मानवी क्लोन तयार करणे खूप कठीण आहे, परंतु जर ते केले तर प्रक्रिया जवळजवळ सारखीच असेल. यामध्ये परिपक्व सोमॅटिक सेल घेतला जाईल. ही त्वचेची पेशी देखील असू शकते. यातून डीएनए घेऊन दात्याच्या अंड्यामध्ये टाकण्यात येईल. या आधी त्या अंड्यातून डीएनए असलेल्या सर्व गोष्टी काढून टाकल्या जातील. अंडी काही काळ चाचणी ट्यूबमध्ये विकसित होईल, त्यानंतर ती सरोगेट मदरच्या आत ठेवली जाईल. या प्रक्रियेला 'प्रजनन क्लोनिंग' म्हणतात.
प्राणी देखील 100% यशस्वी होत नाहीत : लवकरच शास्त्रज्ञांनी मेंढ्या, शेळ्या, ससे आणि अगदी मांजरीचे क्लोन केले, परंतु मानवांची पाळी अद्याप येऊ शकली नाही. याच्या अनेक कारणांपैकी क्लोनिंगमधील अपयश हे एक कारण आहे. पहिल्या मेंढीच्या निर्मितीपासून, अनेक प्राण्यांचे क्लोन बनवले गेले आहेत, परंतु बर्याच अपयशानंतर. क्लोनिंगच्या प्रत्येक यशामागे सुमारे 99 अपयश असतात. काही भ्रूण IVF डिशेसमध्ये संपतात, काही सरोगेट मातांच्या आत आणि जे जन्माला येतात ते सहसा काही अनुवांशिक आजाराने ग्रस्त असतात.
खोटे दावे होतच असतात : त्यानंतर मानवाचा क्लोन तयार करण्याचा हव्यास काही शास्त्रज्ञांना सुटला. 2002 मध्ये फ्रेंच शास्त्रज्ञ ब्रिजिट बोइसेलियर यांनी दावा केला होता की, त्यांनी जगातील पहिला मानवी क्लोन बनवला होता. त्याचे नाव ईव्ह ठेवण्यात आले. जर त्यांचा हा दावा खरा असेल, तर ते खूप धोकादायक असेल अशी भीती जगात पसरली होती. मात्र, नंतर या प्रकरणात तथ्य आढळून आले नाही. नंतर तैवानमधील काही शास्त्रज्ञांनीही अशी अफवा पसरवली की त्यांनी एक नाही तर अनेक मानवी क्लोन बनवले, पण त्यातही काही तथ्य नव्हते.
पुनरुत्पादक क्लोनिंग बेकायदेशीर मानले जाते : मानवी क्लोनिंगच्या फायद्यांऐवजी धोके पाहून अनेक देशांनी त्याच्या वापरावर बंदी घातली आहे. यामध्ये जपान, चीन, दक्षिण कोरिया, सिंगापूर आणि कॅनडा या देशांचा समावेश आहे. भारतात क्लोनिंगवर बंदी घालण्यासाठी वेगळा कायदा नाही, परंतु मानवी किंवा पुनरुत्पादक क्लोनिंगवरील प्रयोग बेकायदेशीर मानणारी अनेक मार्गदर्शक तत्त्वे आहेत. येथे केवळ उपचारात्मक क्लोनिंग केले जाऊ शकते जेणेकरून संशोधन करता येईल. तसेच, सहाय्यक मानवी पुनरुत्पादन कायद्यांतर्गत, अशा कोणत्याही प्रयोगास संमती नाही, ज्यामध्ये शुक्राणू आणि अंड्याच्या संयोगाने भ्रूण तयार होत नाही. यानंतरही मानवी क्लोनिंगची भीती कायम आहे.
