કોઓપરેટિવ બેંકોની સફાઇની તાતી જરુરિયાત, મની લોન્ડરિંગ અને કાળાં નાણાંને લગતો મોટો મુદ્દો

સહકારી બેંકોમાં મની લોન્ડરિંગ અને કાળાં નાણાં માટે આશ્રયસ્થાન બનવાની સંલિપ્તતાનો મામલો સંગીન બને છે. આરબીઆઈ સહિતની ફાયનાન્સ પ્રોડકટને નિયંત્રિત કરતી સંસ્થાઓએ તેના પર લગામ કસવાની તાતી જરુર છે. નકલી પાન કાર્ડ અને કેવાયસીના દુરુપયોગ જેવા મામલાને સ્પર્શતી તેની ભૂમિકાને લઇને લેખક પરિતાલા પુરુષોત્તમ પોતાના મંતવ્ય રજૂ કરી રહ્યાં છે.

હૈદરાબાદ : કોબ્રાપોસ્ટ સ્ટિંગ ઓપરેશનમાં પકડાયેલી કલંકિત ખાનગી બેંકો અંગેની રિઝર્વ બેંક ઓફ ઈન્ડિયાની તાજેતરની તપાસ હવે સહકારી બેંકોમાં ફેલાઈ ગઈ છે. આ તપાસમાં જણાયું છે કે ખાનગી ક્ષેત્રની બેંકો માટે નાણાંની ઉચાપત કરવા માટેનું મુખ્ય સાધન હોવાનું જણાય છે.

સહકારી બેંકોનો કથિત રીતે મની લોન્ડરિંગ અને કાળા નાણા માટે આશ્રયસ્થાન તરીકે ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. તમામ નાણાકીય સંસ્થાઓને આરબીઆઈ હેઠળ લાવવા, ડિજિટાઈઝેશન, પારદર્શિતા અને ગવર્નન્સમાં સુધારો કરવા માટે સહકારી બેંકોને સંચાલિત કરતા કાયદાઓમાં સુધારો કરવો જોઈએ. આ માટે રાજકીય ઇચ્છાશક્તિની જરૂર છે કારણ કે ઘણા રાજકારણીઓ સંચાલક મંડળનો ભાગ છે. આ એક ફેરફાર કાળા નાણાને દૂર કરવા અને કર અનુપાલન સુધારવા માટે લેવામાં આવેલી પહેલ પર મોટી અસર કરી શકે છે.

બેન્કિંગ સેક્રેટરીએ તાજેતરમાં જાહેરાત કરી હતી કે ખાનગી ક્ષેત્રની ત્રણ બેન્કો સામે પગલાં લેવામાં આવશે જે મની લોન્ડરિંગ કરતા પકડાયા હતાં. ત્યારે બેન્કિંગ ક્ષેત્ર સાથે સંકળાયેલા નિષ્ણાતો માને છે કે મની લોન્ડરિંગની તપાસનું પગેરું દેશભરમાં મોટી સંખ્યામાં સહકારી બેન્કો સુધી પહોંચી રહ્યું છે. જે પ્રથમ રોકડ સ્વીકારે છે અને તેને બેંકિંગ સિસ્ટમમાં દાખલ કરે છે.

બેંકિંગ સૂત્રો સ્વીકારે છે કે કેટલીક સહકારી બેંકો કાળા નાણાંને સફેદ નાણામાં બદલવાની શરૂઆત કરવા માટે શાબ્દિક રીતે બેક ઓફિસ તરીકે કામ કરતી જોવા મળી છે. તેઓ ઉમળકાભેર નકલીપાન કાર્ડ સ્વીકારે છે અને યોગ્ય કેવાયસી વગર સેંકડો ખાતા ખોલીને દરેક ડિપોઝિટ સાથે કાળજીપૂર્વક રૂ. 50,000 ની નીચેની તપાસથી બચી જાય છે. ત્યારપછી આ ' સફળ ' ભારતીય ખાનગી બેંકોને સ્વચ્છ ઇમેજ જાળવવા માટે પરવાનગી આપીને અગાઉની વ્યવસ્થા દ્વારા મોટી ખાનગી બેંકોમાં નાણાં ટ્રાન્સફર કરવામાં આવે છે.

ઘણી વખત એવો આક્ષેપ કરવામાં આવે છે કે કેટલીક સહકારી બેંકો ગુનાઇત બેંકિંગ કામગીરીમાં સંકળાયેલી છે જે છેલ્લા બે દાયકામાં દરેક મોટા કૌભાંડના કેન્દ્રમાં છે. 1992ના સિક્યોરિટીઝ કૌભાંડમાં મર્કેન્ટાઈલ કોઓપરેટિવ અને બેંક ઓફ કરાડ ખોટી સિક્યોરિટીઝ ઈશ્યૂ કરવામાં શામેલ હોવાનું જણાયું હતું અને તેને બંધ કરવું પડ્યું હતું. તે બાદ પણ સ્ટાન્ડર્ડ ચાર્ટર્ડ જેવી બહુરાષ્ટ્રીય બેંકોએ વ્યવસ્થિત રીતે ખાતરી કરી કે નકલી બેંકિંગ રસીદો ( BRs ) નાની બેંકોમાંથી પસાર કરવામાં આવી હતી, જેથી તેઓ પોતે સુરક્ષિત રહી શકે. જો કે, જ્યારે મલ્ટી ડિસિપ્લિનરી જાનકીરામન સમિતિએ કડક માપદંડોથી તેમના વ્યવહારોવૂ તપાસ કરી ત્યારે તેઓ પકડાઈ ગયા. ફરીથી 2000ના કૌભાંડમાં કેતન પારેખે તેની સટ્ટાખોરી માટે 25થી વધુ સહકારી બેંકોમાંથી રૂ.600 કરોડની ઉચાપત કરવામાં આવી હતી તેમાંથી 13 મહારાષ્ટ્રમાં અને 12 ગુજરાતમાં હતી.

સહકારી બેંકો વારંવાર કૌભાંડોના કેન્દ્રમાં રહી છે. તેનું કારણ બેવડા નિયમનની સંદિગ્ધ પ્રણાલી છે, જેના હેઠળ રજિસ્ટ્રાર ઑફ કોઓપરેટિવ સોસાયટીઝ ( આરઓસીએસ ) અને આરબીઆઈ બંને તેનું નિયમન કરે છે. RoCS અધિકારીઓ કહે છે કે આરબીઆઈ આ બેંકોને તેના પર નજર રાખતી નથી, જ્યારે આરબીઆઈ કહે છે કે તે કામ કરવા માટે સરકારની ભલામણોની રાહ જુએ છે. કારણ કે રાજ્યના સહકારી વિભાગના બેંકોના બોર્ડ પર તેના ઓડિટર્સ છે. આ નબળી તપાસનું પ્રાથમિક કારણ એ છે કે મોટાભાગની સહકારી બેંકોની સ્થાપના અને નિયંત્રણ શક્તિશાળી રાજકારણીઓ દ્વારા કરવામાં આવે છે.

ત્રણ લોકપ્રિય ખાનગી બેંકો સિવાયની કેટલીક બેંકોના બેંકિંગ સ્ત્રોતોએ જાહેર કર્યું કે આરબીઆઈ વિગતવાર પ્રશ્નો પૂછી રહી છે. જે પ્રશ્નોના જવાબ આપવા માટે તેમને પૂછવામાં આવ્યા છે તેના આધારે તેઓનો અંદાજ છે કે લગભગ બે ડઝન બેંકો RBI સ્કેનર હેઠળ હોઈ શકે છે,.જો કે, બેંકિંગ સેક્રેટરીએ અત્યાર સુધી આરબીઆઈના એક રિપોર્ટની વાત કરી છે જે ફક્ત ત્રણ બેંકો એક્સિસ બેંક, એચડીએફસી બેંક અને આઈસીઆઈસીઆઈ બેંકને આવરી લે છે. બેંકિંગ રેગ્યુલેટરને પહેલાથી જ ફાયન્સિયલ પ્રોડકટના વ્યવસ્થિત ખોટા વેચાણમાંએજન્ટોની શંકાસ્પદ કામગીરી અને સ્ટિંગ ઓપરેશન દ્વારા મની લોન્ડરિંગના પુરાવા મળ્યા છે.

એક ખાનગી તપાસ એજન્સી મનીલાઇફેએ સતત ધ્યાન દોર્યું છે કે ઉચ્ચ કમિશન દ્વારા સંચાલિત, બેંક રિલેશનશિપ મેનેજરોની સેના ખોટી રીતે રજૂઆત અને છેતરપિંડી દ્વારા મહિલાઓ અને વરિષ્ઠ નાગરિકો જેવા સંવેદનશીલ વર્ગોને વ્યવસ્થિત રીતે નિશાન બનાવી રહી છે. આનું તાજેતરનું ઉદાહરણ ઇન્ડસઇન્ડ બેન્કર્સ દ્વારા ભારતમાં 79 વર્ષીય વ્યક્તિની બીમાર પત્ની સાથે છેતરપિંડી છે, જેનો મનીલાઇફે થોડા દિવસો પહેલા પર્દાફાશ કર્યો હતો., (મંગેલાલ શર્માને તેના રૂ.7 લાખ રુપિયા પાછા મળ્યાં હતાં.). મનીલાઈફની નામ સાથેની અને શરમમાં નાંખતી મજબૂત ઝુંબેશ આખરે ફળીભૂત થઈ છે અને ગઈકાલે રાત્રે બેંક અધિકારીઓ વરિષ્ઠ નાગરિકના ઘરે ગયા અને તેમના પૈસા પરત કર્યા હતાં. આરબીઆઈ આ જોખમથી વાકેફ છે અને આશા છે કે તે આ અંગે પણ કંઈક કરશે.

શંકાસ્પદ કેવાયસી પ્રથાઓ માત્ર ત્રણ બેંકો સુધી મર્યાદિત નથી તપાસમાં બહાર આવશે કે મોટાભાગની વિદેશી બેંકો, ખાનગી બેંકો અને જાહેર ક્ષેત્રની મોટી બેંકો પણ ક્યાંકને ક્યાંક ખોટા વેચાણમાં સંડોવાયેલી છે અને તેનો બીજો છેજો શક્તિશાળી રાજકારણીઓને કાળા નાણાને લૉન્ડર કરવામાં મદદ કરતી અયોગ્ય પ્રથાઓ છે. નકલી કેવાયસી રેકેટના મૂળમાં નકલીપાન નંબરનો ફેલાવો અને સરળ ઉપલબ્ધતા છે. એવું લાગે છે કે આવકવેરા વિભાગ આ તોફાનથી અજાણ છે. આધાર કાર્ડ, જે પહેલેથી જ ખામીઓથી ભરેલું હોવાનું સાબિત થયું છે, તે હવે શંકાસ્પદ અને સરળતાથી બનાવટી દસ્તાવેજોની શ્રેણીમાં ઉમેરવામાં આવ્યું છે, જે લોકોને સિસ્ટમનું શોષણ કરવાની મંજૂરી આપે છે. બીજી તરફ, પ્રમાણિક કરદાતાઓને સતત હેરાન પરેશાન કરવા સાથેે શોષણ કરવામાં આવે છે.

સહકારી ક્ષેત્રમાં મની લોન્ડરિંગની સમસ્યા નાણાકીય સિસ્ટમ માટે નોંધપાત્ર જોખમો ઉભી કરે છે, કારણ કે તે કાયદેસર અર્થતંત્રમાં ગેરકાયદે ભંડોળના એકીકરણને સરળ બનાવે છે.

સહકારી બેંક મની લોન્ડરિંગમાં ઈડીની ભૂમિકા એન્ફોર્સમેન્ટ ડિરેક્ટોરેટ (ED), નાણાકીય ગુનાઓ સામે લડવાની જવાબદારી સોંપવામાં આવી છે, તેણે મની લોન્ડરિંગની વ્યાપક તપાસ શરૂ કરી છે. ઈડીએ મહારાષ્ટ્ર સ્ટેટ કો-ઓપરેટિવ બેંક ઉપરાંત સતારા જિલ્લા સહકારી બેંક, પુણે જિલ્લા સહકારી બેંક, સિંધુદુર્ગ જિલ્લા સહકારી બેંક અને રત્નાગીરી જિલ્લા સહકારી બેંકોને નોટિસ પાઠવી છે. આ પગલું તેનું મહત્વ દર્શાવે છે. પરંતુ આ જિલ્લા સહકારી બેંકો ઉપરાંત, ED એ આદર્શ ક્રેડિટ કો-ઓપરેટિવ સોસાયટીની તપાસ કરી ત્યારે તેમની તપાસમાં છેતરપિંડીની જાળ બહાર આવી છે. જેના કારણે રૂ. 1400 કરોડની સંપત્તિ જપ્ત કરવામાં આવી છે. આ આશ્ચર્યજનક આંકડો સમસ્યાની તીવ્રતાને રેખાંકિત કરે છે.

સ્થાવર મિલકતો જપ્ત કરવા ઉપરાંત ઈડીએ છેતરપિંડીની ઘણી પ્રવૃત્તિઓ સાથે જોડાયેલા બેંક ખાતાં ફ્રીઝ કરી દીધા છે. આ ક્રિયાઓ પ્રિવેન્શન ઓફ મની લોન્ડરિંગ એક્ટ (PMLA) ની જોગવાઈઓ સાથે સંરેખિત છે, જે સત્તાવાળાઓને મની લોન્ડરિંગ અપરાધીઓ સામે કડક પગલાં લેવાની સત્તા આપે છે.

સહકારી બેંક મની લોન્ડરિંગમાં એફયુઆઈની ભૂમિકા મની લોન્ડરિંગ સામેની લડત મજબૂત કરવા માટે ફાઈનાન્સિયલ ઈન્ટેલિજન્સ યુનિટ ( FIU-India ) મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. આ વિશિષ્ટ એજન્સી શંકાસ્પદ નાણાકીય વ્યવહારો પર નજર રાખે છે અને તેનું વિશ્લેષણ કરે છે, મની લોન્ડરિંગના સંભવિત ઉદાહરણોને ઓળખવામાં મદદ કરે છે. કાયદા અમલીકરણ એજન્સીઓ સાથેનો તેનો સહયોગ આવી ગેરકાયદે પ્રથાઓને રોકવા માટે મહત્વપૂર્ણ બને છે. જેમ જેમ તપાસમાં બહાર આવે છે તેમ તેમ, નિયમનકારી દેખરેખના મહત્વને ઓળખવું અને મની લોન્ડરિંગ વિરોધી માર્ગદર્શિકાઓનું કડક પાલન કરવું મહત્વપૂર્ણ છે. સહકારી બેંકોએ મની લોન્ડરિંગ અટકાવવા માટે મજબૂત આંતરિક નિયંત્રણો અમલમાં મૂકવા, સંપૂર્ણ યોગ્ય ખંત અને તમારા ગ્રાહકને જાણો (KYC) ધોરણોનું પાલન કરવાને પ્રાથમિકતા આપવી જોઈએ.

વધુમાં, આ જોખમનો સામનો કરવા માટે તમામ હિતધારકોનો સહકાર મહત્વપૂર્ણ છે. સરકારી તંત્ર, નાણાકીય સંસ્થાઓ અને સામાન્ય જનતાએ સહકારી ક્ષેત્રમાંથી મની લોન્ડરિંગને નાબૂદ કરવા અને નાણાકીય સિસ્ટમની અખંડિતતાને જાળવી રાખવા માટે એકસાથે કામ કરવાની જરૂર છે. મની લોન્ડરિંગ અને અર્થતંત્ર પર તેની અસર વિશે જનજાગૃતિની સખત જરૂર છે. આ વ્યાપક મુદ્દા વિશે વધુ જાણવા અને નાણાકીય ગુનાઓ સામેની લડતમાં યોગદાન આપવા માટે, ઈન્ડિયાફોરેન્સિક બેંકિન કંપનીઓ માટે વિવિધ પ્રમાણપત્ર કાર્યક્રમો ઓફર કરે છે.

મની લોન્ડરિંગ વિશે જાગૃતિ અને નાણાકીય વ્યવહારોમાં પારદર્શિતાને પ્રોત્સાહન આપવા માટે સામૂહિક પગલાં આપણાં સહકારી ક્ષેત્રને સુરક્ષિત કરવા અને વધુ સ્થિતિસ્થાપક અર્થતંત્રનું નિર્માણ કરવા માટે સમયની જરૂરિયાત છે.

સંદર્ભો

1. ઇકોનોમિક ટાઇમ્સ 23 નવેમ્બર 2023

કેરળ: કરુવન્નુર સહકારી બેંક મની લોન્ડરિંગ કેસમાં EDએ પ્રથમ ચાર્જશીટ ફાઇલ કરી; 55 આરોપીઓના નામ.

2. ઇકોનોમિક ટાઇમ્સ

1 ડિસેમ્બર 2023 EDએ J&K કો-ઓપરેટિવ બેંકના ભૂતપૂર્વ ચેરમેનની રૂ. 250 કરોડના મની લોન્ડરિંગ કેસમાં ધરપકડ કરી

3. 18 એપ્રિલ 2013 Moneylife.in "RBI મની-લોન્ડરિંગની તપાસ સહકારી બેંકોને સંદિગ્ધ સોદાઓની મુખ્ય સહાયક તરીકે દર્શાવે છે"

4. ⁠4 ઑક્ટોબર, 2023 ધ હિંદુ "સહકારી ક્ષેત્રમાં રોટને ઠીક કરી રહ્યું છે"

5. ⁠ઉમેશ રઘુવંશી, 2, સપ્ટેમ્બર 2023 ધ હિન્દુસ્તાન ટાઈમ્સ “પૂર્વાંચલ કોઓપરેટિવ બેંકે ભંડોળનો ગેરઉપયોગ કર્યો’, ‘SLR જાળવવામાં નિષ્ફળ’

6. 27 સપ્ટેમ્બર 2023 ધ હિન્દુ "ઇડીએ પુલ્પલ્લી સર્વિસ કોઓપરેટિવ બેંક ફ્રોડ કેસમાં માસ્ટરમાઇન્ડની ધરપકડ કરી"

7. ⁠5 જુલાઇ 2023 Livemint "મની લોન્ડરિંગ કેસમાં પુણે સહકારી બેંકના ભૂતપૂર્વ ચેરમેનની ધરપકડ કરવામાં આવી"

8. ⁠5 ડિસેમ્બર 2022 બિઝનેસ સ્ટાન્ડર્ડ "સહકારી બેંકમાં કૌભાંડ: ED એ રૂ. 30 કરોડની સંપત્તિ જપ્ત કરી છે"

9. 16 ફેબ્રુઆરી 2022, ડેક્કન હેરાલ્ડ EDએ મની લોન્ડરિંગ કેસમાં બેંગુલુરુ સ્થિત અર્બન કોઓપરેટિવ બેંકના પ્રમુખની ધરપકડ કરી

10. 11 જાન્યુઆરી 2017 S&P ગ્લોબલ માર્કેટ ઇન્ટેલિજન્સ "14 ભારતીય સહકારી બેંકો શંકાસ્પદ મની લોન્ડરિંગ માટે તપાસ હેઠળ છે"

11. 11 માર્ચ, 2018 ધ હિન્દુ બિઝનેસ લાઇન "મની લોન્ડરિંગ: લેન્સ હેઠળ 480 થી વધુ શહેરી સહકારી બેંકો"

લેખક : પરિતાલા પુરુષોત્તમ

નોંધ : લેખક દ્વારા વ્યક્ત કરવામાં આવેલ કોઈપણ વ્યક્તિગત મંતવ્યો અથવા અભિપ્રાયો કંપનીના મંતવ્યો અથવા અભિપ્રાયોને પ્રતિબિંબિત કરે તે જરૂરી નથી. EENADU.2023.