કચ્છ: ગુજરાતનો કચ્છ જિલ્લો કલા અને કારીગરોની ભૂમિ છે. સદીઓ જૂની રોગન આર્ટ હોય કે સંગીત, કચ્છની ધરતી પર કલાનો ખજાનો છે. આવી જ એક કચ્છી કલા 'વૂડન આર્ટ' વિશ્વમાં નામના ધરાવે છે. જેમાં લાકડા પર ઝીણી કોતરણી કરીને તેમાંથી ફર્નિચર બનાવવામાં આવે છે. લાકડાના નકશીકામમાં મૂળ હાથથી જ ખાસ ઓજારો દ્વારા કોતરણી કરવામાં આવે છે.
કચ્છમાં હાલમાં કાષ્ઠ નકશી કલા સાથે સાથે સંકળાયેલા કારીગર જયમલ માયા મારવાડા તેમની કલા યાત્રા વિશે ઈટીવી ભારતને જણાવે છે કે, આ કલા 400 વર્ષ જૂની છે અને તેમના બાપ દાદાના સમયથી ચાલી આવતી કલા છે, અને તેઓ પણ જ્યારે 15 વર્ષના હતા ત્યારથી આ કલા સાથે સંકળાયેલા છે. હાલમાં 55 વર્ષની ઉંમરે તેમની સાથે તેમના બે દીકરા વિજય અને રાજેશ પણ તેમની સાથે જોડાયા છે અને આ કલાને લુપ્ત થતી બચાવી રહ્યા છે. કારણ કે આજના આધુનિક યુગમાં મશીનરી મારફતે વુડન કાર્વિંગ કરવામાં આવે છે. પરંતુ આજે પણ હાથેથી કોતરણી કરેલ વસ્તુઓનું મહત્વ અકબંધ છે."
40 વર્ષોથી લાકડા પર કોતરણીનું કામ કરતા કારીગર
જયમલ મારવાડા મૂળ કચ્છના ખાવડા પાસેના લુડિયા ગામના વતની છે. છેલ્લા 35 વર્ષથી તેઓ ભુજ તાલુકાના ભૂજોડી ગામે સ્થાયી થયા છે. તેઓ 40 વર્ષથી લાકડા પર કોતરણીનું કામ કરે છે. તેમનો સંપૂર્ણ પરિવાર હસ્તકલા સાથે સંકળાયેલો છે. પરિવારના મહિલા સભ્યો પણ કચ્છી ભરતકામ કરે છે અને વારસાગત કલા સાથે જોડાયેલા છે.
ઇંગ્લેન્ડનો ગ્લોબલ બૂક ઓફ એક્સેલન્સ એવોર્ડ
તાજેતરમાં જ જયમલ ભાઈને ભુજોડીમાં તેમના ઘેર રૂબરૂ આવીને ઇંગ્લેન્ડના ગ્લોબલ બૂક ઓફ એક્સેલન્સ દ્વારા આંતર-રાષ્ટ્રીય બહુમાન અર્પણ કરવામાં આવ્યું હતું. ત્યારે વંશ પરંપરાગત અને વુડન એમ્બ્રોઇડરી ક્રાફટ સાથે છેલ્લા 35 વર્ષથી સંકળાયેલા જયમલભાઈ અનેક રાજ્યો અને વિદેશોમાં યોજાતા હેન્ડિક્રાફટ પ્રદર્શનોમાં ભાગ લઈને કચ્છની ક્રાફટથી અનેક લોકોને કલા અંગે માહિતગાર કરી રહ્યા છે અને તેમનો પૂરો પરિવાર પણ આ કલાનું જ કામ કરે છે. મારવાડા પરિવારના પ્રયત્નોથી ગ્રામીણ ક્ષેત્રના નાના કારીગરોને પણ વેચાણ માટે મોટા શહેરોની માર્કેટ મળી છે. જયમલભાઈ અન્ય લોકોને પણ આ કલા શીખવાડે છે અને તેમણે નાના કારીગરોને આર્થિક રીતે સદ્ધર કર્યા છે. તેમના આ પ્રયાસોથી અનેક કારીગરોને આ કલા સાથે જોડાઇ રહેવાનું પ્રોત્સાહન અને રોજગાર મળ્યો છે. જેના માટે ગ્લોબલ બૂક ઓફ એક્સેલન્સની ભારત શાખાના પ્રમુખ મનીષકુમારે જયમલભાઈના ઘરે આવી જયમલભાઇને સર્ટિફિકેટ, અંગવસ્ત્ર તથા મેડલ એનાયત કરવામાં આવ્યું હતું.
કલા મારફતે નાના કારીગરોને આર્થિક સદ્ધર કર્યા
જયમલભાઈએ આ કલા મારફતે નાના કારીગરોને આર્થિક સદ્ધર કર્યા છે. તેમના આ પ્રયાસોથી અનેક કારીગરોને આ કલા સાથે જોડાઇ રહેવાનું પ્રોત્સાહન અને રોજગાર મળ્યો છે. જેના માટે ગ્લોબલ બૂક ઓફ એક્સેલન્સની ભારત શાખાના પ્રમુખ મનીષકુમારે જયમલભાઈના ઘરે આવી જયમલભાઇને સર્ટિફિકેટ, અંગવસ્ત્ર તથા મેડલ એનાયત કરવામાં આવ્યું હતું.
મશીન નહીં હાથથી કરાય છે કામ
કચ્છમાં અગાઉ આ કલા સાથે સંકળાયેલા 40થી 50 કારીગરો હતા. પરંતુ હવે માત્ર 10થી 12 કારીગરો જ રહ્યા છે. લુડિયા ગામમાં પણ તેમના પરિવારના જ સભ્યો આ કલાને જાળવી રહ્યા છે. તો કચ્છમાં આ કલા બીજે ક્યાંય પણ નથી થતી. દેશી સાધન દ્વારા આ કલા તૈયાર કરવામાં આવે છે. જેના સાધનો પણ લુહાર પાસે બનાવડાવામાં આવે છે. લાકડા પરનું નકશી કામ કોઈ પણ જાતની મશીનરીનો ઉપયોગ કરીને નહીં પરંતુ સંપૂર્ણ કામ હાથેથી વિવિધ સાધનો વડે કોતરણી કરીને કરવામાં આવે છે.
લાકડા પર ક્રાફ્ટિંગ પ્રક્રિયા માટે છીણી, હથોડી, કરવતનો ઉપયોગ
કચ્છ સમગ્ર ભારતમાં લાકડાની કોતરણીની કુશળતા માટે પ્રખ્યાત છે. ખુરશીઓના બેકરેસ્ટ અને ચારપાઇની ફ્રેમને રંગબેરંગી લેથવાળા પગ સાથે જોડવાની વાત હોય કે વુડન આર્ટમાં મોટા ભાગે જે કોતરણીવાળી પેટર્ન હોય કે પછી ક્વાર્ટર ફોઇલ અને છ પાંખડીવાળા ફૂલો. લાકડા પર ક્રાફ્ટિંગ પ્રક્રિયા માટે છીણી, હથોડી, કરવત અને હાથથી બનેલા લેથ્સ વગેરે જેવા સાધનોનો ઉપયોગ થાય છે.
વૂડન કાર્વિંગની વિવિધ પ્રોડક્ટ્સ
વૂડન કાર્વિંગ મારફતે જયમલભાઈ અને તેમના બન્ને દીકરા પલંગ, પારણું, કબાટ, હાથના પંખા, લાકડાના સ્તંભો, થાંભલા, સોફાસેટ, હીંચકા, દરવાજા, ટેબલ ખુરશી, ટ્રે, ટી કોસ્ટર, કચ્છી ભુંગા, ડાઇનિંગ ટેબલ, મંદિર વગેરે જેવી પ્રોડક્ટ બનાવે છે. જે વિદેશમાં પણ મોકલવામાં આવે છે. આજે પણ રજવાડી અને કચ્છી વર્કવાળી ખુરશીઓ ઓર્ડર મુજબ બનાવવામાં આવે છે.
જયમલભાઈના દીકરા વિજય મારવાડાએ જણાવ્યું હતું કે,પેઢી દર પેઢી વુડન કાર્વિંગ કરતા આવ્યા છીએ. આ કલામાં લાકડા પર કાર્વિંગ કરવામાં આવે છે.આ કલાની પ્રોસેસ અંગે વાતચીત કરતા જણાવ્યું હતું કે શરૂઆતમાં વિવિધ પ્રકારના લાકડાનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે જેમ કે રેડ સાલ, નીમ વુડ, બબુલ, સાગવાનના લાકડાનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આ લાકડાને સેન્ડ પેપર વડે ઘસીને ત્યારબાદ લાકડાંમાંથી જે પ્રોડક્ટ બનાવવી હોય તે મુજબનું તેને આકાર આપી તેના પર વિવિધ ડીઝાઈન દોરીને ઓજારો વડે કોતરણી કરવામાં આવે છે.ત્યાર બાદ ફરી તેને સેન્ડ પેપર વડે ઘસીને વિવિધ પ્રકારના વુડ પોલીસ લગાડવામાં આવે છે.
પ્રોડક્ટ બનાવતા કેટલો સમય લાગે?
ઉદાહરણ તરીકે કોઈ ચેર બનાવવી હોય તો તેના વિવિધ પાર્ટ્સ જુદા જુદા તૈયાર કરી તેને જોઇન્ટ કરીને તેમાં દોરીનું કામ કરીને ફાઈનલ પ્રોડક્ટ્સ તૈયાર કરવામાં આવે છે. વિવિધ પ્રોડક્ટ્સ મુજબ તેને તૈયાર કરવામાં સમય લાગતો હોય છે જેમ કે ટી કોસ્ટર છે તેને તૈયાર કરતા 1 કલાકનો સમય લાગે છે. જો ખુરશી બનાવવામાં આવે તો તેને 3થી 4 દિવસનો સમય લાગે છે.
50 રૂપિયાથી 1.5 લાખની કિંમતની પ્રોડક્ટ્સ
વુડન કાર્વિંગમાંથી તૈયાર કરવામાં આવેલ વિવિધ પ્રોડકટસના ભાવની વાત કરવામાં આવે તો નાનામાં નાની વસ્તુ એટલે કે ટી કોસ્ટરની કિંમત 50 રૂપિયા છે. તો સોફા સેટ અને હીંચકા જેવી વસ્તુઓની કિંમત 50,000 રૂપિયા છે. ત્યાર બાદ સાગના દરવાજાની કિંમત 1 લાખથી 1.5 લાખ રૂપિયા છે. બાકી જેવું લાકડું અને જેવી કોતરણીની ડીઝાઈન ગ્રાહકો દ્વારા પસંદ કરવામાં આવે તેવી રીતે ભાવ નક્કી થતાં હોય છે.
યુવા પેઢીએ આ કલાને ટકાવી રાખી છે
વિજય ભાઈ કહે છે આજના આધુનિક યુગમાં મશીનરીથી બનતા પ્રોડક્ટ્સ આવી ગયા છે. કલાને ટકાવી રાખવી જરૂરી છે. કારણ કે આ હેન્ડમેડ વસ્તુ છે. જેની માંગ આજે પણ છે. હાથથી જે રીતે કોતરણી કરી શકાય છે તે રીતે મશીન મારફતે કોતરણી થતી નથી જેના લીધે આ કલા ટકી રહી છે. જો આજે આજની પેઢી તરીકે તેઓ આ કામ છોડી દેશે તો આગળની પેઢીને આ અંગે પ્રોત્સાહન નહીં મળે.
તમારા ઘરને આપે વિન્ટેજ લૂક
આ વુડન કાર્વિંગની પ્રોડક્ટ્સ વિન્ટેજ લૂક આપે છે. તેમજ રજવાડી ટાઈપની છે જે તમારા ઘરને વિન્ટેજ લુક આપે છે અને ઘર સુશોભન માટે પણ શોખીન લોકો આ પ્રોડક્ટ્સ લેતા હોય છે. તો વિદેશમાં પણ વિવિધ દેશોમાં વુડ કાર્વિંગની પ્રોડક્ટ્સ જાય છે જેમાં સૌથી વધારે અમેરિકામાં, લંડન અને સ્પેનમાં આ પ્રોડક્ટ્સ મોકલવામાં આવે છે.
આ પણ વાંચો:
