હૈદરાબાદ : સંયુક્ત આરબ અમીરાતના (UAE) અબુ ધાબી ખાતે 26 થી 29 ફેબ્રુઆરી દરમિયાન વર્લ્ડ ટ્રેડ ઓર્ગેનાઇઝેશનની 13 મી મીનીસ્ટરીઅલ કોન્ફરેન્સનું (MC13) આયોજન કરાયું છે. WTO ના 164-સભ્યોથી બનેલી મંત્રી પરિષદ એક સર્વોચ્ચ નિર્ણય લેતી સંસ્થા છે અને સામાન્ય રીતે દ્વિવાર્ષિક રીતે મળે છે.
વર્લ્ડ ટ્રેડ ઓર્ગેનાઇઝેશનની (WTO) 13મી મંત્રી પરિષદમાં કૃષિ મુદ્દાઓ પર કોઈપણ ચર્ચામાં ભારત સામેલ થશે નહીં, જ્યાં સુધી સભ્યો પ્રથમ જાહેર સ્ટોક હોલ્ડિંગના મુદ્દાનો કાયમી ઉકેલ નહીં શોધે, જે 800 મિલિયન ગરીબ લોકોની ખાદ્ય સુરક્ષા અને 95.3 મિલિયન નિર્વાહ-સ્તરના ખેડૂતોને લઘુત્તમ ટેકાના ભાવની (MSP) ખાતરી આપતી દેશની જાહેર ખરીદી પ્રણાલીનો મુખ્ય ભાગ છે.
મોટાભાગના ભારતીય ખેડૂતો ગરીબ છે અને તેમને MSP સહયોગની જરૂર છે, જે પ્રધાનમંત્રી ગરીબ કલ્યાણ અન્ન યોજના (PMGKAY) જેવા ખાદ્ય સુરક્ષા કાર્યક્રમોને સુનિશ્ચિત કરવા માટે જાહેર સ્ટોક હોલ્ડિંગ (PSH) બનાવવામાં મદદ કરે છે. પ્રધાનમંત્રી ગરીબ કલ્યાણ અન્ન યોજના દર મહિને 813.50 મિલિયન ગરીબ લોકોને મફત રાશન પૂરું પાડે છે.
ભારત WTO નો સ્થાપક સભ્ય છે. જો સભ્યો પ્રથમ જાહેર સ્ટોક હોલ્ડિંગનો કાયમી ઉકેલ લાવવા પર સહમત થાય તો ભારત ફાર્મ સબસિડી અને અનાજની નિકાસ પરના નિયંત્રણો જેવા વિકાસશીલ દેશોના અન્ય એજન્ડા પર મંત્રી સ્તરીય પરિષદમાં (MC) ચર્ચા કરવા ઈચ્છુક છે.
લઘુત્તમ ટેકાના ભાવ (MSP) જાહેર સ્ટોક હોલ્ડિંગની ચાવી છે, જેમાં ચોખા અને ઘઉં જેવા અનાજની બજાર કિંમત કરતા વધારે હોય તેવા અનાજની ખેડૂતો પાસેથી સરકારી ભાવે ખરીદી કરવામાં આવે છે. વિશ્વ વેપાર સંગઠનના કેટલાક સભ્ય દેશો જેમ કે USA, ઓસ્ટ્રેલિયા, બ્રાઝિલ, કેનેડા, ન્યુઝીલેન્ડ અને તેના જેવા અન્ય દેશો કે જેઓ કૃષિ કોમોડિટીની નિકાસ સાથે સંકળાયેલા છે તેઓ ભારત દ્વારા ખેડૂતોને લઘુત્તમ ટેકાના ભાવ આપવાની આ પ્રથા સામે વાંધો ઉઠાવે છે.
આ દેશો દાવો કરે છે કે MSP કામગીરી વેપાર-વિકૃત સબસીડી છે. ડિસેમ્બર 2013 માં બાલીની નવમી મંત્રી સ્તરીય પરિષદમાં MC11 દ્વારા ખાદ્ય સુરક્ષા માટે જાહેર સ્ટોક હોલ્ડિંગના મુદ્દા પર કાયમી ઉકેલ માટે વાટાઘાટ કરવા સભ્યો સંમત થયા અને WTO ખાતે આવા કાર્યક્રમો સામે વિવાદ પર વચગાળામાં સંયમ રાખવા સંમત થયા હતા, જેને 'શાંતિ કલમ' કહેવામાં આવે છે.
જ્યારે હજુ પણ યથાસ્થિતિ જાળવી રાખવામાં આવી અને જાહેર સ્ટોક હોલ્ડિંગને વિવાદિત કરી શકાતો નથી. ત્યારે ભારત ઇચ્છે છે કે અન્ય કોઈ મુદ્દો ઉઠાવતા પહેલા વચગાળાની વ્યવસ્થા એગ્રીમેન્ટ ઓન એગ્રીકલ્ચર (AoA)ની કાયમી કલમ બનાવવામાં આવે. વિકાસશીલ દેશોના ગઠબંધન (G-33) અને આફ્રિકન સમૂહ સહિત 80થી વધુ દેશો આ મામલે ભારતને સમર્થન આપી રહ્યા છે.
જ્યાં સુધી કાયમી ઉકેલ ન આવે ત્યાં સુધી 'શાંતિ કલમ' ભારત જેવા વિકાસશીલ દેશો માટે વચગાળાની પરંતુ મોટી રાહત છે. ભારત અનાજના મુખ્ય ઉત્પાદક તરીકે ઉભરી આવ્યું છે અને તેના લોકોની ખાદ્ય સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરવા ઉપરાંત તે વિશ્વની ખાદ્ય સુરક્ષામાં યોગદાન આપીને એક મુખ્ય નિકાસકાર પણ છે. તેના નાગરિકોને સબસિડીવાળા ખોરાક આપીને તે વૈશ્વિક ખાદ્યપદાર્થોના ભાવને નિયંત્રણમાં રાખવામાં પણ વિશ્વને મદદ કરી રહ્યું છે. પરંતુ કૃષિ કોમોડિટી નિકાસ કરતા દેશોને આ પસંદ નથી.
WTO ની રચનાના પ્રારંભિક તબક્કા દરમિયાન આંતરરાષ્ટ્રીય કોમોડિટી વેપાર પર મજબૂત પકડ ધરાવતા કેટલાક વિકસિત દેશોએ WTOના ધોરણો એવી રીતે બનાવ્યા છે કે 1986-88 ની બાહ્ય સંદર્ભ કિંમતના (ERP) આધારે સભ્યનું ખાદ્ય સબસિડી બિલ ઉત્પાદનના મૂલ્યના 10% સુધી મર્યાદિત હોવું જોઈએ. મર્યાદાથી વધુ સબસીડી આપવી એ વેપાર વિકૃત માનવામાં આવે છે.
1988 થી અત્યાર સુધી ઘણા બધા ફેરફારો થયા છે. કૃષિ તકનીક બદલાઈ ગઈ છે, ઇનપુટ ખર્ચ અને આઉટપુટ કિંમતો વચ્ચેનો સંબંધ બદલાઈ ગયો છે. ભારત જેવા વિકાસશીલ દેશોમાં ખાદ્ય સુરક્ષાની જરૂર હોય તેવા ગરીબોની સંખ્યામાં ઘણો વધારો થયો છે. નાના ખેડૂતોની સંખ્યામાં પણ વધારો થયો છે, જેઓ મોટા દેશો સાથે સ્પર્ધા કરી શકતા નથી અને જેઓ તેમની કૃષિ પેદાશો વિકાસશીલ દેશોમાં મોકલી શકે છે. વાસ્તવમાં નાના ખેડૂતોને આજે વધુ સરકારી સહાયની જરૂર છે અને ગરીબ લોકોને આજે વિશ્વ વેપાર સંગઠનની રચનાના દિવસો કરતાં વધુ ખાદ્ય સુરક્ષાની જરૂર છે.
વિકસિત દેશો ભારત દ્વારા ચોખા અને ડુંગળી જેવા કૃષિ ઉત્પાદનો પર લાદવામાં આવેલા નિકાસ નિયંત્રણો પર ચર્ચા કરવા માંગે છે. વેપાર પ્રતિબંધો એ ખાદ્ય ફુગાવા પર લગામ લગાવવા અને ભારતીય નાગરિકો માટે પૂરતો સ્થાનિક પુરવઠો રાખવા માટેના સાધનો છે. આ ઉપરાંત ભારત ગરીબ દેશોને ખાદ્યપદાર્થો પ્રદાન કરી રહ્યું છે. જો કે જાપાન અને સિંગાપોર જેવા દેશો ખાદ્ય ચીજોની આયાત પર આધાર રાખે છે, તે માટે ચૂકવણી કરવા માટે તેઓ ખૂબ સમૃદ્ધ છે. હકીકતમાં વિકસિત દેશોની દલીલો ખેડૂતો અને નાગરિકોને બદલે વેપારીઓના હિતોનું રક્ષણ કરવા માટે વધુ છે.
ભારત માટે ખાદ્ય સુરક્ષા એ મુખ્ય મહત્વ છે અને તેના ગરીબ ખેડૂતોને સરકારની ઇનપુટ સબસિડી જેમ કે મફત વીજળી, સિંચાઈ સુવિધા, ખાતર અને 95 મિલિયનથી વધુ ખેડૂતોને 6,000 ની સીધી ટ્રાન્સફર "બિન-વાટાઘાટપાત્ર" છે. હકીકતમાં, વિકસિત કાઉન્ટીઓ તેમના ખેડૂતોને કૃષિ સબસિડીમાં અબજો ડોલર આપે છે.
બીજી તરફ ભારતને G-33 વિકાસશીલ દેશોનું સમર્થન છે જેઓ કૃષિ, આફ્રિકા જૂથ અને આફ્રિકન, કેરેબિયન અને પેસિફિક રાજ્યોના સંગઠનમાં રક્ષણાત્મક હિતો ધરાવે છે. કુલ મળીને આ ભારતને સમર્થન આપનારા દેશોની સંખ્યા 90 ની નજીક છે. WTO માં તમામ નિર્ણયો સર્વસંમતિથી લેવામાં આવતા હોવાથી આ મુદ્દો ભારે હરીફાઈનો રહેશે.
ભારતે જાળવી રાખ્યું છે કે જાહેર ખરીદી અને ખાદ્ય અનાજની આંચકો ખાદ્ય સુરક્ષા અને આવક સહાયતાના બે ઉદ્દેશ્યને પૂર્ણ કરે છે. યુએસ અને યુરોપે કહ્યું હતું કે તેઓ બેઠકમાં જાહેર સ્ટોક હોલ્ડિંગ માટે કાયમી ઉકેલની ભારતની માંગનો વિરોધ કરશે.
આ મુદ્દાના કાયમી ઉકેલના ભાગરૂપે ભારત ઇચ્છે છે કે WTO કરાર હેઠળ તેને મંજૂર કરાયેલા કૃષિ સબસીડીની રકમની ગણતરી માટેના આધાર વર્ષને વધુ વર્તમાનમાં સુધારવામાં આવે. હાલમાં 1986-1988ના ભાવ પર સબસિડી કુલ ઉત્પાદન મૂલ્યના 10% સુધી મર્યાદિત છે.
લગભગ $7 બિલિયનના ચોખા પર ભારતની સબસિડી તે મર્યાદાને વટાવે છે અને ઉત્પાદન મૂલ્યના 15% છે, અન્ય અનાજમાં તે 3%થી નીચે છે. તેને તમામ મુખ્ય ખાદ્ય પાકો જેવા કે બરછટ અનાજ અને કઠોળ માટે પણ સમર્થનની મંજૂરી છે. ચોખાના કિસ્સામાં મંજૂર સમર્થન કરતાં વધી જવા છતાં શાંતિ કલમને કારણે ભારતને વિવાદ સમાધાન પદ્ધતિમાં લઈ જઈ શકાતું નથી.
ભારત જે અન્ય પડકારનો સામનો કરી રહ્યો છે તે ખાદ્ય અનાજ પરના તેના નિકાસ પ્રતિબંધોનો બચાવ કરવો છે. જ્યારે ભારતે જાળવી રાખ્યું છે કે તેનો ઉપયોગ સ્થાનિક ખાદ્ય સુરક્ષા માટે થાય છે. યુરોપિયન યુનિયન, યુએસ, યુકે, જાપાન, ઓસ્ટ્રેલિયા, કોસ્ટા રિકા તેને વૈશ્વિક ખાદ્ય સુરક્ષા માટેના મુખ્ય પરિબળ તરીકે લે છે.
તેઓ ખાદ્ય સુરક્ષાનું બજાર-લક્ષી વર્ણન બનાવી રહ્યા છે, જેમાં નિકાસ પ્રતિબંધોનો ઉપયોગ કરવો વધુ મુશ્કેલ બને છે. તેઓ નિકાસ પ્રતિબંધક પગલાંમાં વધુ પારદર્શિતા અને અમલમાં લાવવા પહેલાં એક મહિનાની નોટિસ માટે પૂછે છે. ભારતનું વલણ એ છે કે તેની જાહેર સ્ટોક હોલ્ડિંગ અને અન્ય કૃષિ નીતિઓએ વૈશ્વિક કિંમતો દરેકની પહોંચમાં રાખી છે.
અનાજનો વૈશ્વિક વેપાર 30 મિલિયન ટન છે. જો ભારત 25 મિલિયન ટનની માંગના માત્ર 10% જ પૂરા કરવા માટે બજારમાં પ્રવેશ કરે છે, તો તે કટોકટી પેદા કરશે. ભારત કૃષિમાં સ્પેશિયલ સેફગાર્ડ મિકેનિઝમ માટે તેના હકનો બચાવ કરશે જે સભ્યો પર વિવિધ સ્તરની જવાબદારી મૂકે છે. સબસિડીવાળી વીજળી, ખાતર, સિંચાઈ અને પીએમ કિસાન જેવા સીધા રોકડ ટ્રાન્સફર જેવી કૃષિને અન્ય સહાયતા વિકાસ બોક્સમાં છે, તેથી WTO માં વિવાદ કરી શકાય નહીં.
ભારત તેના ભાગરૂપે યુરોપ અને યુએસ એગ્રીકલ્ચર માર્કેટ સપોર્ટ પર જે રૂમ ધરાવે છે તેને પડકારશે. જ્યારે દરેક ઉત્પાદન પર તેમની સબસિડી 5% સુધી મર્યાદિત છે, ત્યારે યુએસ પાસે $19 બિલિયન એગ્રીકલ્ચર માર્કેટિંગ સપોર્ટ (AMS) પ્રદાન કરવા માટે જગ્યા છે, જ્યારે યુરોપમાં $72 બિલિયન છે. આ મોટી રકમ કોઈપણ કોમોડિટીને ફાળવી શકાય છે.
સદનસીબે આંતરરાષ્ટ્રીય સમુદાયમાં ભારતની તાકાત તાજેતરના વર્ષોમાં નોંધપાત્ર રીતે વધી છે. વાસ્તવમાં તેણે અન્ય વિકાસશીલ દેશો પર વધુ પ્રભાવ મેળવ્યો છે, ખાસ કરીને આફ્રિકામાં કોવિડ 19 વેક્સીનને કારણે તે ઘણા ગરીબ દેશોને ઓફર કરે છે. વધુમાં G20 પછી વૈશ્વિક દક્ષિણમાં પ્રદાન કરેલા નેતૃત્વને કારણે તે આજે વિશ્વ સમુદાયમાં પહેલાં કરતાં વધુ વ્યાપક પ્રભાવની કમાન્ડ કરે તેવી અપેક્ષા છે.
