હૈદરાબાદ : ભારતનું બંધારણ આ વર્ષે તેના અસ્તિત્વના 75 વર્ષની ઉજવણી કરશે. આપણું બંધારણ 1947 પહેલા 100 વર્ષ પહેલા વિદેશી શાસન સામે લાખો લોકો દ્વારા વિવિધ સ્વરૂપોમાં આપેલા વિશાળ બલિદાનનું પરિણામ છે. બ્રિટિશ સામ્રાજ્યના પાયાને હચમચાવી દેનાર સૌથી સંગઠિત પ્રતિકાર રાષ્ટ્રીય ચળવળના ગાંધી તબક્કાથી શરૂ થયો હતો. આજની અને પશ્ચાદભૂમિકાથી જોવામાં આવે તો, ગાંધીજીની ટીકા કરવી સરળ છે. પરંતુ, તેમનું સૌથી મોટું યોગદાન એ હતું કે તેમણે ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસને સાચા અર્થમાં જન ચળવળ બનાવી હતી જે 1885થી ળઇ 1919 સુધીના મોટા ભાગના સમયગાળાથી તદ્દન વિપરીત હતું. આજની તારીખે પણ કોઈપણ ચળવળ તેની ટકાવારી તરીકે ભારતીયોની એ ભાગીદારીને વટાવી શકી નથી. એટલી વસતી ભારત છોડો ચળવળ દરમિયાન જણાઇ હતી.
જેમ જેમ તે સ્પષ્ટ થઈ ગયું કે આપણી સ્વતંત્રતા ક્ષિતિજ પર છે, ત્યારે આપણા રાષ્ટ્રીય નેતાઓ એવું સંવિધાન તૈયાર કરવાનું મુશ્કેલ કાર્ય હાથ ધરવા માટે ભેગા થયાં. જે આકાંક્ષાઓને સંતુલિત કરનાર, ભારતીયોને શોષણ અને આધિપત્યમાંથી મુક્ત કરવાના રાષ્ટ્રીય ચળવળના વચનોને પરિપૂર્ણ કરનાર તેના અવકાશમાં બાકાત વિભાગોના મોટા વિભાગોના ઉત્થાનનો સમાવેશ કરનાર છે. ટૂંકમાં, તે એક સંપૂર્ણ આર્થિક અને સામાજિક પરિવર્તનના પહેલા ક્યારેય પ્રયાસ ન કરેલા કાર્યનો પ્રયાસ કરી રહ્યું હતું જે ભારત જેવા કદ અને વિવિધતા ધરાવતા વિશાળ દેશ માટે અને લોકોના મોટા વર્ગ માટે કે જેમની પાસે સાવ ઓછું અથવા નામ માત્રનું શિક્ષણ હતું અને જેઓ સૌથી વધુ તે સમયે દિવસમાં ત્રણ ટાણું ભોજન પણ નહોતું મેળવી શકતાં.
બંધારણ ઘડવાનું કાર્ય બંધારણ સભા (CA) ની જવાબદારી હતી. જેણે ડિસેમ્બર 1946થી ડિસેમ્બર 1949 સુધી બંધારણનો મુસદ્દો તૈયાર કર્યો અને ભારત ઔપચારિક રીતે 26 જાન્યુઆરી 1950ના રોજ પ્રજાસત્તાક દેશ બન્યો. તેની ઘણીવાર પ્રશંસા કરવામાં આવતી નથી, તેમ છતાં તેનું એકમાત્ર સૌથી મોટું યોગદાન હતું. પ્રજાસત્તાક એ છે કે તે ભાગલા, રમખાણો, આર્થિક સંકડામણ, શિક્ષણનું નીચું સ્તર, ત્રણ યુદ્ધો અને વધુ મહત્ત્વપૂર્ણ રીતે સામાજિક જૂથોના વૈવિધ્યસભર સમૂહને એકસાથે લાવવા છતાં એક રાષ્ટ્ર તરીકે દેશનું એકીકરણ લાવવામાં મોટાભાગે સફળ થયું છે, જે 1947 પહેલાં ક્યારેય અસ્તિત્વમાં ન હતું. આ હકીકત દ્વારા જોઈ શકાય છે કે દેશમાં કુલ 565 રજવાડા હતાં જેમાં ભારતના લગભગ 40 ટકા વિસ્તારનો સમાવેશ થતો હતો અને નવા સ્વતંત્ર દેશની લગભગ 23 ટકા વસ્તીનો સમાવેશ થતો હતો. તે ઉપરાંત એવા પ્રદેશો પણ હતા કે જે પોર્ટુગલ અને ફ્રાન્સનાઆધિપત્ય હેઠળ હતાં અને તે બધા ધીમે ધીમે નવા રાષ્ટ્રમાં ભળી જવાના હતાં.
તાજેતરના વર્ષોમાં, એક ચિંતાજનક વલણ જોવા મળે છે જે ઘણીવાર બંધારણની ટીકા કરવાની ફેશન જેવું લાગે છે, કે બંધારણ ખૂબ જૂનું છે અને દેશની જરૂરિયાતોને પૂર્ણ કરવા માટે પૂરતું નથી. આઘાતજનક રીતે, કેટલાકે એવો પણ દાવો કર્યો છે કે તેને ફરીથી લખવાની જરૂર છે કારણ કે તે " ખૂબ લાંબા " સમય પહેલાંનું છે. બંધારણ ખૂબ લાંબા સમય સુધી હોવાનો આ દાવો હાસ્યાસ્પદ છે. કારણ કે યુએસએ જેવા દેશોનું બંધારણ 200 વર્ષથી વધુ સમયથી છે. જ્યારે જાપાન અને અન્ય યુરોપીયન દેશોનું બંધારણ ભારતની સમકક્ષ અથવા જૂનું છે. મહત્ત્વની વાત એ છે કે, આવા લોકો 1940 થી 1970 ના દાયકામાં વસાહતી શાસનથી સ્વતંત્ર થયેલા દેશોમાં ભૂલી જાય છે, કે ભારત એકમાત્ર એવો દેશ હતો જે મોટાભાગે લોકશાહી રહ્યો હતો ( કટોકટીના ટૂંકા ગાળા સિવાય ). અન્ય તમામ દેશો સરમુખત્યારશાહીના લાંબા ગાળામાં નબળાં થતાં ગયાં. વાસ્તવમાં આપણા પડોશીઓ એવા સમાજોના સારા ઉદાહરણ છે કે જેઓ સરમુખત્યારશાહીના લાંબા ગાળામાંથી પસાર થયા છે. ભારતીયોએ આ હકીકત પર ગર્વ કરવાની જરૂર છે અને એવું કહી શકાય કે આ મોટાભાગે બ્રિટિશરો સામેની આપણી રાષ્ટ્રીય ચળવળ અને બંધારણમાં સ્વતંત્રતા પછીના આવાસને કારણે હતું.
મુશ્કેલ કાર્ય અને મુખ્ય લક્ષણો બંધારણનો મુસદ્દો ઘડવાનું કાર્ય તેને હળવાશથી હર્ક્યુલિયન મૂકવાનું હતું. મૂળ બંધારણ સભામાં કુલ 389 સભ્યોનો સમાવેશ થતો હતો જેમાંથી 292 બ્રિટિશ ભારતના, 93 રજવાડાઓમાંથી અને ચાર દિલ્હી, અજમેર-મેરવેર, કુર્ગ અને બ્રિટિશ બલુચિસ્તાનના પ્રાંતમાંથી હતાં. વિભાજન પછી આ સંખ્યા ઘટીને 299 થઈ ગઈ. બંધારણનો મુસદ્દો તૈયાર કરવાના કાર્યમાં 165 દિવસના સમયગાળામાં 11 સત્રોમાં 2 વર્ષ, 11 મહિના અને 18 દિવસનો સમય લાગ્યો હતો. ડૉ.બી.આર.આંબેડકરના નેતૃત્વ હેઠળની મુસદ્દા સમિતિને તેમની અદભૂત ભૂમિકા માટે શ્રેય મળવો જોઈએ જે અસાધારણ રીતે મુશ્કેલ હતી. તેમાં 22 પેટા સમિતિઓ હતી જેમાંથી 8 મૂળભૂત અધિકારો, પ્રાંતો, નાણાં, નિયમો વગેરે જેવા મહત્વના પાસાંઓ હતાં. તેમના મંતવ્યો પછી મુસદ્દા સમિતિ દ્વારા સુનિશ્ચિત કરવામાં આવ્યા હતાં અને એસેમ્બલી સમક્ષ રજૂ કરવામાં આવ્યા હતાં, જેમાં ચર્ચા કરવામાં આવી હતી અને જ્યાં જરૂરી હોય ત્યાં મતદાન યોજાયું હતું પછી અને જોગવાઈઓ અપનાવવામાં આવી હતી.
બંધારણ સભાની ચર્ચાઓનું કર્સરી વાંચન મુશ્કેલ કાર્ય અને તેઓએ કરેલા સખત પ્રયત્નો સૂચવે છે. તેઓ એટલા સાવચેત હતા કે તેઓએ મુસદ્દો બનાવતી વખતે ઉપયોગમાં લીધેલા દરેક વાક્ય અને વ્યાકરણ માટે ભાવિ પેઢીઓ પર અસરો વિશે પણ ચર્ચા કરી હતી. સૌથી મહત્વપૂર્ણ યોગદાન એકોમોડેશનનું હતું. જેથી વિવિધ વિભાવનાઓ કારણ કે સ્થાપક સભ્યો જાણતા હતા કે તેઓએ એક માળખું બનાવવું પડશે જે વિવિધ વિભાવનાઓને ઘણીવાર વિરોધાભાસી ઉદ્દેશ્યો, વચનો અને વિવિધ લોકોની આકાંક્ષાઓ સાથે સુમેળ સાધી શકે જેથી તે વિરોધાભાસી દબાણ અને ખેંચાણનો સામનો કરી શકે. પરિબળો આ કારણોસર છે કે સંઘવાદ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવ્યું હતું, કાયદાના શાસન પર અટલ ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું હતું, સત્તાઓનું વિભાજન, વાજબી નિયંત્રણો સાથે સંતુલિત મૂળભૂત અધિકારો દ્વારા વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતાઓ, પ્રાંતો સાથે આર્થિક વહેંચણી, સમાન વિકાસ અને વંચિત રહેનારા વિભાગના સશક્તિકરણ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું હતું. તે જ સમયે પ્રાંતોના હિતોને ધ્યાનમાં રાખીને ( હવે રાજ્યો તરીકે ઓળખાય છે ) વિવિધ જોગવાઈઓમાં સુધારો કરવાનું પ્રમાણમાં સરળ બનાવે છે. એક મહત્વપૂર્ણ પાસું જે ધ્યાનમાં રાખવાની જરૂર છે તે એ છે કે ડ્રાફ્ટ સંસ્કરણ અંતિમ સંસ્કરણથી બદલાય છે અને મૂળ ડ્રાફ્ટમાં 2475 સુધારાઓ હતાં. વિભાજન પછીના સાંપ્રદાયિક રમખાણોને કારણે હજારો લોકો માર્યા ગયાં અને લાખો લોકો વિસ્થાપિત થયા તેના કારણે મોટી સંખ્યામાં ફેરફારો પ્રસ્તાવિત અને સ્વીકારવામાં આવ્યાં હતાં.
સૌથી મહત્વપૂર્ણ પાસાંઓ કે જેના પર બંધારણનું ધ્યાન કેન્દ્રિત છે તે સમાનતા, કાયદાનું શાસન, સત્તાનું વિભાજન, મૂળભૂત અધિકારો, ફોજદારી પ્રક્રિયા કે જે કારોબારી/સંસ્થાઓના બળજબરીભર્યા વલણને રોકશે. અનામત સહિત રાજ્ય અને અન્ય સામાજિક પરિવર્તનકારી પગલાં તેના પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરીને સામાજિક પરિવર્તન અને લોકશાહીને ગાઢ બનાવવાની અતૂટ પ્રતિબદ્ધતા હતી. બંધારણની એક વિશિષ્ટ વિશેષતા એ છે કે વધુ કેન્દ્રીયકૃત પ્રણાલી માટે કેટલાક સભ્યો દ્વારા વારંવારના કોલ હોવા છતાં, CA એ પ્રાંતો (રાજ્યો)ને વધુ સત્તા આપવા માટે મત આપ્યો. જેથી નાણાકીય સત્તાઓ સાથે વિકેન્દ્રીકરણ ખાસ કરીને વિભિન્ન પ્રણાલીઓને કારણે બંધારણો જેમ કે, બ્રિટિશ ભારત અને રજવાડાઓના વિક્ષેપિત વલણોને નિયંત્રિત કરી શકાય. બીજું મહત્ત્વનું પાસું એ છે કે ભારતનું સંઘીય માળખું એ સુનિશ્ચિત કરે છે કે યુનિયન અને રાજ્યો વચ્ચે સત્તાનું સ્પષ્ટ વિભાજન સાથે મહેસૂલની વહેંચણી કરવામાં આવી છે. કારણ કે તે સ્પષ્ટપણે સમજાયું હતું કે રાજ્યો તેમના હિતો વિશે સારી રીતે જાણશે અને સંતુલિત આર્થિક વૃદ્ધિ થશે. માત્ર ત્યારે જ શક્ય છે જો તેમને યુનિયનથી સ્વતંત્ર આવકના સ્ત્રોત આપવામાં આવે. ભારતીય સમાજના સ્વભાવ અને તેના વંશપરંપરાગત સ્વભાવને સારી રીતે જાણતા, બંધારણે તે ખાસ ધ્યાન રાખ્યું હતું કે સઘન પ્રયત્નો છતાં જેઓ તે બોલી શકતાં નથી તેમના પર હિન્દીની ફરજ ન પડે. આને એક સૌથી મહત્વપૂર્ણ અને સંવેદનશીલ રીત તરીકે જોવું જોઈએ જ્યારે હિન્દી થોપવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો હતો. 1948માં, કટ્ટરપંથીઓ દ્વારા લગભગ 29 સુધારા રજૂ કરવામાં આવ્યા હતાં જેઓ પ્રાદેશિક ભાષાઓના ભોગે હિન્દી લાદવા માંગતા હતા. જો કે, બહુમતી સ્પષ્ટપણે સુનિશ્ચિત કરે છે કે ભાષાકીય લઘુમતીઓને હિન્દી લાદવા સામે રક્ષણ મળે. આથી, જેઓ ચર્ચાને પુનર્જીવિત કરવા આતુર છે તેઓએ સાવચેત રહેવાની જરૂર છે કે વિશાળ રાષ્ટ્રીય હિતમાં ભારતમાં વિપુલ પ્રમાણમાં વિવિધ ભાષાકીય જૂથોને સમાવવા માટે વધુ સારી સમજ પ્રબળ છે.
બંધારણના સૌથી મોટા વારસામાંની એક, જે આશા છે કે આજે જે દબાણોનો સામનો કરવામાં આવી રહ્યો છે તેને દૂર કરશે, ન્યાયતંત્ર એક મહત્વપૂર્ણ સંતુલન શક્તિ હશે તે જોવા માટે ખાસ રસ અને કાળજી લેવામાં આવી હતી. આ વિશેષ કાળજી ડૉ.બી.આર. આંબેડકર દ્વારા પ્રતિષ્ઠિત વ્યક્તિઓ દ્વારા કરવામાં આવી હતી. કારણ કે તેઓ સારી રીતે જાણતાં હતાં કે ભારતના ઉચ્ચસ્તરીકૃત અને વંશવેલાના સમાજની સપાટીની નીચે છૂપાયેલા કેટલાક લોકો દ્વારા વર્ચસ્વ તરફનું વલણ છે જેઓ કાયમી સમાનતાવાદી અને લોકશાહીના નિર્માણના પ્રયાસને નબળી પાડવાનો પ્રયાસ કરશે. સમાજને હકીકતમાં, ડૉ.બી.આર. આંબેડકરે બંધારણના અનુચ્છેદ 32ને " હૃદય અને આત્મા " તરીકે ઓળખાવ્યા હતા. વાસ્તવમાં, બંધારણનો ભાગ III (કલમ 12 થી 35, મૂળભૂત અધિકારો) સાથે કલમ 226, ઓછામાં ઓછા હજુ સુધી, સરમુખત્યારશાહીના ઉદય અને ભારત વચ્ચે ઉભી રહી છે. તેમ છતાં છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં કારોબારી દ્વારા આ મૂળભૂત અધિકારો પર હુમલાઓ વધી રહ્યાં છે. તેમનું મહત્વ એ હકીકતમાં રહેલું છે કે જેમના મૂળભૂત અધિકારો છે તેઓ સીધો જ માનનીય ઉચ્ચ અદાલતો અથવા વડી અદાલતોનો સંપર્ક કરી શકે છે અને અદાલતો કાયદા દ્વારા વ્યક્તિને સાંભળવા માટે બંધાયેલા છે. વાસ્તવમાં, આ જોગવાઈઓએ વહીવટી અતિરેકથી વ્યક્તિને બચાવવા માટે માનનીય હાઈકોર્ટો દ્વારા સહાયક તરીકે સેવા આપી છે અને ચાલુ રાખી છે.
સંકટના વાદળો બંધારણે આપણને મોટાભાગે સારી સ્થિતિમાં ઉભા રાખ્યાં છે તેમાં થોડી શંકા હોવા છતાં, આગામી થોડા વર્ષો નિર્ણાયક હશે. સંસદ જે રીતે કામ કરી રહી છે તેનાથી ભારતીયોને તેમની મૂર્ખતામાંથી આંચકો આપવાની જરૂર છે. બંધારણ સભામાં એવી આશા હતી કે રાજ્યસભા વડીલોનું સાચું ગૃહ બનશે અને પક્ષ અને સંકુચિત હિતોથી ઉપર આવશે. તેના બદલે, તે હવે એવું સ્થાન બની ગયું છે જ્યાં વિપક્ષ અને અન્ય બંધારણીય સંસ્થાઓ પર એવા લોકો દ્વારા હુમલો કરવામાં આવે છે જેઓ અન્ય સંકલિત બંધારણીય સંસ્થાઓની ટીકા કરતી વખતે વધુ જવાબદાર હોવા જોઈએ.
લેખક ડો. અનંથ એસ.
