বিশেষ প্ৰতিবেদন, 16 আগষ্ট: জল সংকট দ্ৰুতগতিত মানুহৰ অস্তিত্বৰ প্ৰতি ভাবুকি হৈ পৰিছে । আফ্ৰিকা আৰু দক্ষিণ এছিয়াৰ কিছুমান অংশ হৈছে বিশ্বৰ কিছুমান আটাইতকৈ পানীৰ বিপদাশংকা থকা অঞ্চল । উক্ত অঞ্চলবোৰত পানীৰ পৰিমাণ উচ্চ মাত্ৰাত হ্ৰাস হোৱাৰ বাবে এই বিপদাশংকা আহি পৰিছে । বিশ্বৰ পানীৰ ব্যৱহাৰ 2030 চনলৈ দুই ট্ৰিলিয়ন কিউবিক মিটাৰতকৈ অধিক বৃদ্ধি হোৱাৰ সম্ভাৱনা আছে । এই পৰিমাণ হৈছে যোগানতকৈ 40% অধিক । ২০১৮ চনৰ পৰা ২০৫০ চনৰ ভিতৰত বিশ্বৰ নগৰীয়া জনসংখ্যাৰ আনুমানিক বৃদ্ধিত ভাৰত আগবাঢ়ি আছে । ভাৰতত নগৰীয়া জনসংখ্যাৰ অনুপাত 1901 চনত 11% ৰ পৰা 2017 চনত প্ৰায় 37.7% লৈ বৃদ্ধি হৈছে । যাৰ ফলত সম্পদৰ ভিত্তিত অধিক চাপ বৃদ্ধি হৈছে ।
বৃহত্তৰ পৰ্যায়ত বিশেষজ্ঞসকলে বৰ্ধিত জনসংখ্যা, এক সম্প্ৰসাৰিত মধ্যবিত্ত শ্ৰেণী, বিস্ফোৰিত নগৰীয় প্ৰব্ৰজন আৰু জলবায়ু পৰিৱৰ্তনক পানীৰ অভাৱৰ মুখ্য চালক হিচাপে চিনাক্ত কৰিছে । কিন্তু সূক্ষ্ম স্তৰত পানী প্ৰদূষণ, চুৰি, অপ্ৰয়োজনীয় নিৰ্গমন আৰু অৱহেলাই সমস্যাটো যে বৃদ্ধি কৰে সেয়া স্পষ্ট ।
অনিয়মীয়া আৰু অত্যধিক বতৰৰ পৰিৱৰ্তনৰ ফলস্বৰূপে গ্ৰাম্য জনসাধাৰণে তেওঁলোকৰ কৃষিভূমিৰ পৰা নিম্ন উৎপাদনশীলতা আৰু নিম্ন উপাৰ্জনৰ সন্মুখীন হোৱাত পৰিস্থিতি অধিক অৱনতি হোৱাৰ সম্ভাৱনা আছে । বিগত তিনি দশকত ভাৰতে ভূগৰ্ভস্থ পানীৰ সঞ্চয় দ্ৰুতগতিত হ্ৰাস হোৱাৰ সমস্যাত যুঁজি আছে । ইয়াৰ কাৰণ হৈছে অনিয়মীয়া জলবায়ু (বৰষুণৰ সামগ্ৰিক হ্ৰাস) আৰু অত্যধিক নিষ্কাশন ।
1960-ৰ দশকত সেউজ বিপ্লৱৰ পিচৰে পৰা দেশৰ বৰ্ধিত জনসংখ্যাক খাদ্য যোগান ধৰাৰ বাবে ধানৰ দৰে পানী কম প্ৰয়োজনীয় শস্যৰ বাবে জলসিঞ্চনত ভূগৰ্ভস্থ পানী এক মুখ্য উৎস হৈ আহিছে । অৱশ্যে সাৰৰ অত্যধিক ব্যৱহাৰ আৰু ভূগৰ্ভস্থ পানীৰ অত্যধিক শোষণৰ ওপৰত এই পৰিণাম চৰ্তসাপেক্ষ আছিল । কেৱল এই কাৰণেই গাঙ্গেয় সমভূমিত জলস্তৰ প্ৰতিবছৰে 4 চেমিকৈ হ্ৰাস পাইছে ।
ভাৰতে বছৰি ৭৫ বিলিয়ন কিউবিক মিটাৰ ভূগৰ্ভস্থ পানী আহৰণ কৰে । এইটো বিশ্বজুৰি খনন কৰা মুঠ ভূগৰ্ভস্থ পানীৰ প্ৰায় এক তৃতীয়াংশ । ভাৰত-গাঙ্গেয় সমভূমিত ভূগৰ্ভস্থ পানীৰ অত্যধিক শোষণে জলবিজ্ঞানৰ ভাৰসাম্যৰ প্ৰতি ভাবুকিৰ সৃষ্টি কৰিছে । আটাইতকৈ বেছি ক্ষতিগ্ৰস্ত অঞ্চলবোৰৰ ভিতৰত আছে পাকিস্তানত পঞ্জাবৰ কিছু অংশ আৰু ভাৰতত হাৰিয়ানা, উত্তৰ প্ৰদেশ, বিহাৰ আৰু বংগ ।
এইটো অনুমান কৰা হৈছে যে বিগত 50 বছৰত ভাৰতত ভূগৰ্ভস্থ পানীৰ ব্যৱহাৰ 10-20 কিউবিক মিটাৰৰ পৰা 240-260 কিউবিক মিটাৰলৈ বৃদ্ধি হৈছে । 2015-16 বৰ্ষত চলোৱা এক অডিটত 24 খন ৰাজ্যৰ 14 খনে পানী ব্যৱস্থাপনাত 50%-ৰ তলত নম্বৰ লাভ কৰিছিল । এই 'নিম্ন প্ৰদৰ্শনকাৰীসকল' উত্তৰ আৰু পূব ভাৰতৰ জনবহুল কৃষি বেল্ট আৰু উত্তৰ-পূব আৰু হিমালয়ৰ ৰাজ্যবোৰত কেন্দ্ৰীভূত হৈ আছে ।
'পৃথিৱীৰ ভৱিষ্যৎ' আলোচনীত প্ৰকাশিত শেহতীয়া এক প্ৰতিবেদনত বিমল মিশ্ৰৰ নেতৃত্বত গৱেষকৰ এটা দলে উত্তৰ ভাৰতৰ ভূগৰ্ভস্থ পানীৰ পৰিস্থিতিৰ বিষয়ে উল্লেখ কৰিছে । প্ৰত্যক্ষ ভূমি পৰিমাপ আৰু উপগ্ৰহীয় পৰ্যবেক্ষণৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি আৰু জলসিঞ্চন আৰু ভূগৰ্ভস্থ পানীৰ পাম্পিঙৰ ভূমিকা অন্তৰ্ভুক্ত কৰা এক জলবিজ্ঞান আৰ্হি আহৰণ কৰি তেওঁলোকে এই সিদ্ধান্তত উপনীত হয় যে উত্তৰ ভাৰতে 1951 চনৰ পৰা 2021 চনলৈ 'গ্ৰীষ্মকালীন মৌচুমী শুকান হোৱা আৰু শীতকালীন উষ্ণতা'ৰ ফলত ভূগৰ্ভস্থ পানীৰ দ্ৰুত হ্ৰাস প্ৰত্যক্ষ কৰিছে ।
নীতি আয়োগৰ পূৰ্বানুমানে দেখুৱাইছে যে 2030 চনৰ ভিতৰত 40% ভাৰতীয়ই 'খোৱাপানীৰ সুবিধা' নাপাব । চৰকাৰী সংস্থাটোৱে এইটোও সতৰ্ক কৰি দিছে যে কেইবাখনো মুখ্য চহৰে শুকান জলাশয়ৰ আশংকাত ভুগিছে । ইয়াৰ পৰিণাম সুদূৰপ্ৰসাৰী হ'ব পাৰে । কিয়নো পানীৰ অভাৱৰ ফলত খাদ্য যোগান ক্ষতিগ্ৰস্ত হ'ব পাৰে, যাৰ ফলত মূল্যবৃদ্ধি হয় আৰু সামাজিক অস্থিৰতা বৃদ্ধি হয় বুলি গৱেষকসকলে মত প্ৰকাশ কৰে ।
| লগতে পঢ়ক :কেন্দ্ৰীয় বাজেট 2024 আৰু ভাৰতীয় চহৰসমূহৰ বিত্তীয় সবলীকৰণৰ বাবে প্ৰয়োজনীয়তা - Union Budget 2024 |
ভূগৰ্ভস্থ পানীৰ প্ৰদূষণ
পানীৰ উৎস হ্ৰাস হোৱাৰ লগতে ভূগৰ্ভস্থ পানীৰ প্ৰদূষণো দেশৰ কেইবাটাও স্থানত উদ্বেগজনক স্তৰত উপনীত হৈছে । বিশ্বজুৰি পানীৰ গুণগত মান সূচকত ১২২ খন দেশৰ ভিতৰত ভাৰত স্থান ১২০ নম্বৰত আছে ।
ওৰিশা, বংগ, ৰাজস্থান আৰু গুজৰাটৰ কিছু অংশ ভূ-গৰ্ভিক আৰু লগতে নৃতাত্ত্বিক দূষিতকৰণৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হয় । ওৰিশা আৰু ৰাজস্থানৰ বহুতো জিলাত ফ্ল'ৰাইডৰ দ্বাৰা বিষাক্ত হোৱাৰ খবৰ পোৱা গৈছে । যাৰ ফলত তীব্ৰ স্বাস্থ্য সমস্যা হৈছে, বিশেষকৈ শিশুসকলৰ মাজত ।
ভূমি-ভিত্তিক অধ্যয়নবোৰে নদীবোৰৰ তলৰ অংশত বৰ্ধিত লৱণ আৰু নাইট্ৰেট প্ৰদূষিত পদাৰ্থৰ ইঙ্গিত দিয়ে । বংগ অৱবাহিকাৰ আৰ্ছেনিকৰ দ্বাৰা বিষাক্ত হোৱাটো আন এক গুৰুতৰ সমস্যা । বৃহৎ পৰিমাণৰ পাম্পিঙে গভীৰ স্তৰত থকা আৰ্ছেনিক অগভীৰ স্তৰলৈ স্থানান্তৰ কৰে আৰু পাম্প কৰা পানীয়ে মাটি দূষিত কৰে আৰু ধানত জমা হয় ।
ইউৰেনিয়ামৰ বাহিৰে দূষিত পদাৰ্থবোৰ পানীৰ পৰা আঁতৰ কৰিব পাৰি । অৱশ্যে দেশত বৰ্জিত পানী আৰু খোৱাপানী দুয়োটা শোধনৰ বাবে প্ৰযুক্তিগত প্ৰতিকাৰৰ অভাৱ আছে । ভাৰতৰ বেছিভাগ মেগা চিটিত বৰ্জিত পানী শোধনৰ বাবে শোধন প্ৰকল্পৰ অভাৱ আছে । উদাহৰণ স্বৰূপে, কলকাতাই দৈনিক প্ৰায় 750 নিযুত লিটাৰ বৰ্জিত পানী উৎপাদন কৰে । চহৰখনত এটাও নৰ্দমা শোধন প্ৰকল্প নাই ।
ৰাজনীতিবিদসকলে এতিয়া সকলো মুখ্য নদীক (আন্তঃ-অৱবাহিকা পানী স্থানান্তৰ) নিৰন্তৰ পানী হ্ৰাসৰ এক ভূ-অভিযান্ত্ৰিক সমাধান হিচাপে সংযোগ কৰাৰ ধাৰণাটো গ্ৰহণ কৰিছে । নদীৰ গতি পৰিৱৰ্তন কৰাটো এক ভুল হিচাপে প্ৰতিপন্ন কৰিবলৈ ছোভিয়েট জলসিঞ্চন প্ৰকল্পবোৰে নদীবোৰক পৰিৱৰ্তন কৰাৰ পিচত আৰাল সাগৰ নামৰ এটা ডাঙৰ হ্ৰদ শুকাই গৈছিল সেইটো বুজিব লাগিব । এই হ্ৰদটো মৰুভূমিলৈ ৰূপান্তৰিত হোৱাৰ ফলত আৰাল সাগৰ হ্ৰদৰ সৈতে সম্পৰ্কিত সমগ্ৰ পৰিৱেশতন্ত্ৰ ধ্বংস হৈছিল । নদীৰ পানীৰ গতি সলনি কৰি, আমি ডেল্টানিক অঞ্চলবোৰক মিঠা পানীৰৰ পৰা বঞ্চিত কৰিছোঁ, যিয়ে সাগৰৰ পৰা অহা নিমখীয়া পানীৰ ভাৰসাম্য বজাই ৰখাত সহায় কৰে ।
সিন্ধু ডেল্টাই এই ক্ষেত্ৰত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ শিক্ষা আগবঢ়ায় । এলিচ আলবিনিয়াই তেওঁৰ ২০০৮ চনৰ 'এম্পায়াৰ্ছ অব দ্য সিন্ধু' নামৰ কিতাপখনত বৰ্ণনা কৰিছে যে এসময়ত 'পাকিস্তানৰ আটাইতকৈ সমৃদ্ধিশালী' সিন্ধু নদীৰ মোহনাত এটা বদ্বীপ প্ৰণালীত যেতিয়া ব্ৰিটিছে তেওঁলোকৰ বেৰেজ নিৰ্মাণ আৰম্ভ কৰিছিল আৰু যিটো পাকিস্তানে ১৯৪৭ চনলৈ অব্যাহত ৰাখিছিল, সেইটো শুকাই যায় । এনে উদাহৰণ ভাৰততো যথেষ্ট আছে । চৰ্দাৰ সৰোবৰ বান্ধ সম্পূৰ্ণ হোৱাৰ পিচৰে পৰা নৰ্মদা নদীৰ তলৰ অংশৰ অৱস্থা এক আধুনিক উদাহৰণ ।
হস্তক্ষেপৰ প্ৰয়োজন
ভাৰতৰ জল সংকট নিয়ন্ত্ৰণৰ বাহিৰলৈ গতি কৰি আছে । মুখ্যতঃ দুৰ্বল জল আৰু পৰিৱেশ ব্যৱস্থাপনা, পৰ্যাপ্ত নোহোৱা বা অস্পষ্ট আইন আৰু দুৰ্নীতিৰ বাবে এইটো হৈছে । এক ৰাষ্ট্ৰীয় জল নীতিত হাইড্ৰ'লজিষ্ট, অভিযন্তা আৰু জীৱবিজ্ঞানীৰ সহায়ত জলবিজ্ঞান চক্ৰ নিৰীক্ষণত স্থানীয় নাগৰিকৰ বাবে অংশগ্ৰহণমূলক ভূমিকাৰ সৈতে জলবিভাজিকা ব্যৱস্থাপনাৰ বাবে এক সামগ্ৰিক দৃষ্টিভংগী অন্তৰ্ভুক্ত থাকিব লাগে ।
আঁচনিখনত কাৰ্যকৰী জল ব্যৱস্থাপনা আৰু পানীৰ ব্যৱহাৰৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ সুবিধা অন্তৰ্ভুক্ত থাকিব লাগে । জলসিঞ্চনৰ বাবে পানীৰ দক্ষ ব্যৱহাৰৰ পৰিকল্পনা প্ৰস্তুত কৰাত সহায় কৰিবলৈ কৃষকসকলক এই কামত বিশ্বাসত লোৱা উচিত । বৰ্জিত পানীৰ ওপৰত চৰকাৰৰ সামান্য নিয়ন্ত্ৰণ আছে আৰু পৰিকল্পনামূলক পুনৰ ব্যৱহাৰ কাৰ্যসূচী প্ৰস্তুত কৰা উচিত ।
এক মৰুভূমিৰ দেশ ইজৰাইল হৈছে জল সম্পদ ব্যৱস্থাপনাত এক সফলতাৰ কাহিনী । এই ক্ষেত্ৰত ইয়াৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ সফলতা হৈছে জলসিঞ্চন কৌশলৰ আধুনিকীকৰণ । 'লেট দেয়াৰ বি ৱাটাৰ'ত ছেথ ছীগেলে উল্লেখ কৰিছে যে তেওঁলোকৰ ড্ৰিপ জলসিঞ্চন কাৰ্যসূচীয়ে পাম্প কৰা পানীৰ প্ৰায় 25-75% ৰাহি কৰে । ই কৃষকসকলক কম পানী, সাৰ আৰু কীটনাশক ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ বাধ্য কৰে । জলাশয়ৰ অৱস্থা এনেদৰে সৰ্বোত্তম স্তৰত বজাই ৰখা হয় । এনে ধৰণৰ হস্তক্ষেপৰ লগতে আমি জলবিভাজিকা ব্যৱস্থাপনা ৰণনীতিত স্থান-নিৰ্দিষ্ট থলুৱা পদ্ধতিৰ উপাদানবোৰ অন্তৰ্ভুক্ত কৰিব লাগিব ।
কৃষি খণ্ডৰ উপৰি পানীৰ সংকটৰ আন এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ক্ষেত্ৰ আমাৰ নগৰীয় কেন্দ্ৰসমূহত আছে । সেয়া হৈছে পানীৰ অভাৱ আৰু বানপানীৰ ক্ষেত্ৰত । সেইবোৰৰ ভিতৰত আছে নগৰীয়া বানপানী প্ৰতিৰোধ কৰিবলৈ নিষ্কাশন ব্যৱস্থা উন্নীতকৰণ আৰু নিৰীক্ষণ ব্যৱস্থা গ্ৰহণ । যিয়ে পানীৰ প্ৰবাহ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে । আমাৰ নৰ্দমা ব্যৱস্থাবোৰ কেৱল 'স্বাভাৱিক' বৰষুণৰ বাবে প্ৰস্তুত কৰা হৈছে ।
অধিক সঘনাই হোৱা ধাৰাসাৰ বৰষুণৰ ঘটনাৰ ক্ষেত্ৰত এইবোৰ সোনকালে ইয়াৰ বহন ক্ষমতাৰ সীমাত উপনীত হয় আৰু পূৰ্ণ হয় । পানীৰ মুক্ত প্ৰবাহৰ অনুমতি দিবলৈ আমাৰ ওচৰত কঠিন আৱৰ্জনা আৰু আৱৰ্জনামুক্ত বহল আৰু গভীৰ নিষ্কাশন ব্যৱস্থা থাকিব লাগিব । বানপীড়িত অঞ্চলৰ পৰা পানী আঁতৰোৱা কংক্ৰিট বা পাইপ-ভিত্তিক সমাধানৰ লগতে এক গুৰুত্বপূৰ্ণ সমস্যা এইটো যে ই কেৱল ব্যয়বহুলে নহয়, সেইবোৰৰ নিৰন্তৰ তত্ত্বাৱধানৰ প্ৰয়োজন আৰু নমনীয়তাৰো অভাৱ ।
বিশ্বৰ কিছুমান চহৰত চেষ্টা কৰা এক উদীয়মান ধাৰণা হৈছে 'স্পঞ্জ চহৰ'ৰ আৰ্হি । ই হৈছে পানীৰ সংকট সমাধানৰ বাবে প্ৰকৃতি-ভিত্তিক সমাধানৰ আৰ্হি । এই পদ্ধতিবোৰৰ ভিতৰত আছে পানীৰ বহন ক্ষমতা বৃদ্ধি কৰিবলৈ 'পাৰ্মিয়েবল এছফাল্ট'ৰ ব্যৱহাৰ, নতুন খাল আৰু পুখুৰী নিৰ্মাণ আৰু ভূগৰ্ভস্থ পানীৰ স্তৰ স্থিৰ কৰাৰ বাবে আৰ্দ্ৰভূমি পুনৰুদ্ধাৰ ।
চীনৰ টিয়ানজিন আৰু উহান চহৰ, জাৰ্মানীৰ বাৰ্লিন, অষ্ট্ৰেলিয়াৰ ছিংগাপুৰ আৰু মেলবোৰ্ণ চহৰৰ কিছু অংশত স্পঞ্জ চহৰৰ আৰ্হিৰ বহুতো উপাদান ৰূপায়ণ কৰা হয় । চি এন এনৰ দ্বাৰা প্ৰকাশিত 13 আগষ্ট, 2024 তাৰিখৰ এক শেহতীয়া প্ৰবন্ধত প্ৰকাশিত অনুসৰি, উহানত 380 ৰো অধিক স্পঞ্জ প্ৰকল্পই নগৰীয়া বাগিচা, উদ্যান আৰু সেউজীয়া স্থানকে ধৰি বৰষুণৰ পানী কৃত্ৰিম হ্ৰদলৈ শোষণ আৰু পৰিৱৰ্তন কৰা দেখা গৈছে । এই কামত স্থানীয় বায়ুৰ গুণমান আৰু জৈৱ-বৈচিত্ৰ্য উন্নত হোৱা দেখা গৈছে । ই নগৰৰ তাপমাত্ৰা হ্ৰাস কৰাত আৰু পানীৰ অভাৱ সমাধান কৰাতো সহায় কৰিব ।
বৰ্জিত পানীৰ পুনৰ্ব্যৱহাৰ হৈছে আন এক ক্ষেত্ৰ, যাক ভাৰতত অধিক মনোযোগৰ প্ৰয়োজন । ভাৰতত অনুসৰণ কৰা স্মাৰ্ট চিটি ধাৰণাটোৱে পৰিৱেশ-চহৰসমূহত অনুসৰণ কৰা আৱৰ্জনা-পানী বিশুদ্ধকৰণ প্ৰযুক্তিৰ উন্নত উপাদানবোৰ অন্তৰ্ভুক্ত কৰিবলৈ সক্ষম হ'ব লাগে, যিবোৰ বানপানীৰ লগতে খৰাং পৰিস্থিতিৰ বিৰুদ্ধে স্থিতিস্থাপকতাৰ বাবে প্ৰস্তুত কৰা হৈছে । আৱৰ্জনাবোৰে বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ অদ্ৰৱীভূত আৰু দ্ৰৱীভূত সামগ্ৰী হিচাপে প্ৰদূষিত কৰিব পাৰি ।
দ্ৰৱীভূত নোহোৱা সামগ্ৰীবোৰ ফিল্টাৰ কৰা হয় আৰু জৈৱিক বা ৰাসায়নিক পদ্ধতি ব্যৱহাৰ কৰি দ্ৰৱীভূত পদাৰ্থবোৰ আঁতৰ কৰা হয় । বাৰ্লিন চহৰত বৰ্জিত পানী শোধনৰ বাবে এক উৎকৃষ্ট আন্তঃগাঁথনি আছে আৰু ভাৰতীয় চহৰবোৰে নিজৰ বৰ্জ্য পানী শোধন প্ৰকল্পবোৰ পুনৰ নিৰ্মাণ কৰিবলৈ এনে উদাহৰণ অনুসৰণ কৰিব পাৰে, য'ত ফ্লকুলেচন-ফিল্ট্ৰেচন (flocculation-filtration) আৰু অ'জনাইজেচন (ozonisation) পদ্ধতিৰ দৰে নতুন কৌশল অন্তৰ্ভুক্ত থাকে । যদি এনে ধৰণৰ প্ৰচেষ্টা দক্ষতাৰে আৰু তৎক্ষণাৎ কৰা নহয়, তেন্তে আমাৰ পানীৰ ভৱিষ্যত অন্ধকাৰ হৈ থাকিব ।
(ঘোষণা : এই নিবন্ধত প্ৰকাশ কৰা মতামতবোৰ লেখকৰ সম্পূৰ্ণ নিজস্ব । ইয়াত প্ৰকাশ কৰা তথ্য আৰু মতামতে ইটিভি ভাৰতৰ মতামত প্ৰতিফলিত নকৰে)
