বিশেষ প্ৰতিবেদন,২৬ জুলাই : কাৰ্গিলৰ যুদ্ধত ভাৰতৰ জয়ক স্মৰণ কৰি প্ৰতিবছৰে ২৬ জুলাইত 'কাৰ্গিল বিজয় দিৱস' উদযাপন কৰা হয় । দশকজুৰি পৰিস্থিতিবোৰ একেই আছে আৰু যুৱ বিষয়া তথা জোৱানসকলে সাহস আৰু বীৰত্বৰ দ্বাৰা বাৰে বাৰে প্ৰমাণ কৰিছে যে ভাৰতীয় সেনাৰ কেতিয়াও সাহসৰ অভাৱ হোৱা নাই ৷ কাৰ্গিল আছিল প্ৰথম অপাৰেচন যাক 'লাইভ' কৰা হৈছিল । জোৱানসকলৰ সাহসৰ নিদৰ্শন আছিল । শেহতীয়াকৈ ২০২০ চনৰ ১৫ জুনত গালৱানত পিএলএৰ সৈতে সংঘৰ্ষত শ্বহীদ কৰ্ণেল সুৰেশ বাবু, এমভিচি আৰু তেওঁৰ বীৰ জোৱানসকলে পুনৰ সেই সাহসিকতাৰ প্ৰদৰ্শন কৰিছিল ।
১৯৯৯ চনৰ মে' মাহৰ পৰা জুলাই মাহৰ ভিতৰত কাশ্মীৰৰ কাৰ্গিল জিলা আৰু নিয়ন্ত্ৰণ ৰেখাৰ (এলঅ'চি) মাজত ভাৰত আৰু পাকিস্তানৰ মাজত যুদ্ধ চলিছিল । যুদ্ধৰ সময়ত ভাৰতীয় সেনাই পাকিস্তানী অনুপ্ৰৱেশকাৰীসকলক খেদি পঠিয়াইছিল আৰু অপাৰেচন বিজয়ৰ অংশ হিচাপে টাইগাৰ হিল আৰু অন্যান্য চকীসমূহ পুনৰ দখল কৰাত সফল হৈছিল । ভাৰতীয় সেনাই তিনি মাহৰ সংঘৰ্ষৰ পিচত এই বিজয় নিশ্চিত কৰিছিল যাৰ ফলত দুয়োপক্ষৰ প্ৰাণ হানি হৈছিল আৰু ভাৰতৰ পক্ষই প্ৰায় ৪৯০ গৰাকী বিষয়া, জোৱানক হেৰুৱাইছিল ।
ৰাজনৈতিক কাৰণত আইপিকেএফৰ অভিযান নিশাটোৰ ভিতৰতে সলনি কৰা হৈছিল যাৰ ফলত এক হিংসাত্মক সংঘৰ্ষ হৈছিল যাৰ ফলত ১২০০ গৰাকী নিহত হৈছিল আৰু ৩০০০ ৰো অধিক গুৰুতৰভাৱে আঘাতপ্ৰাপ্ত/আজীৱন ঘূণীয়া হৈছিল ।
- ১৯৪৮ চনৰ যুদ্ধ- ১,১০৪ নিহত;
- ১৯৬২ যুদ্ধ- ১,৩৮৩ নিহত;
- ১৯৬৫ যুদ্ধ- ২,৮৬২ নিহত;
- ১৯৭১ যুদ্ধ- ৩,৯০০ নিহত;
- ১৯৯৯ কাৰ্গিল যুদ্ধ- ৫২৭ নিহত;
ভাৰত চৰকাৰে ১৯৮৭ আৰু ১৯৯৯ দুয়োটা সময়তে শত্ৰুক নিৰ্মূল কৰিবলৈ সকলো সম্পদ ব্যৱহাৰৰ ওপৰত নিষেধাজ্ঞা আৰোপ কৰিছিল । কাৰ্গিলৰ সময়ত শত্ৰুক খেদিবলৈ নিয়ন্ত্ৰণ ৰেখা উচ্ছেদ কৰা নহ'ব বুলি নিষেধাজ্ঞা আৰোপ কৰা হৈছিল, আমি দুখন যুঁজাৰু বিমান আৰু এখন হেলিকপ্টাৰ হেৰুওৱাৰ কথা চিন্তা কৰা নাই । আমি আমাৰ সাহসীসকলক ৰাষ্ট্ৰৰ সেৱাত তেওঁলোকৰ সৰ্বোচ্চ ত্যাগৰ বাবে মনত ৰাখিছো আৰু সন্মান জনাইছো ।
কাৰ্গিল যুদ্ধৰ মুখ্য ঘটনাসমূহ
কাৰ্গিল খণ্ডত পাকিস্তানী অনুপ্ৰৱেশৰ খবৰ প্ৰথমে স্থানীয় গৰখীয়া তাছি নামগিয়ালে প্ৰকাশ কৰিছিল । তাছি নামগিয়ালে তেওঁৰ সন্ধানহীন য়াক বিচাৰি আছিল যেতিয়া তেওঁ ছদ্মবেশধাৰী পাকিস্তানী অনুপ্ৰৱেশকাৰীসকলক দেখিছিল, লগে লগে তেওঁ সেনাৰ নিকটতম পোষ্টটোক অৱগত কৰিছিল যিয়ে ক্ৰছ-চেক কৰিছিল আৰু তথ্যবোৰ সঁচা বুলি জানিব পাৰিছিল ।
পাকিস্তানৰ পৰিকল্পনা আৰু লক্ষ্য
অমৰিন্দৰে উল্লেখ কৰে যে ১৯৮৬ চনত ভাৰতে অপাৰেচন ব্ৰাছষ্টেক চলোৱাৰ পিচত পাকিস্তানী সেনাই অপাৰেচন টুপাক নামৰ এখন যুদ্ধ-খেল আৰম্ভ কৰে । পাকিস্তানে ভাৰত আক্ৰমণ কৰাৰ ক্ষেত্ৰত বিভিন্ন সম্ভাৱনাৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি এই নিৰ্দিষ্ট যুদ্ধ-খেলখনে এক পৰীক্ষণমূলক দৃশ্য চলাইছিল । প্ৰায় এক দশক পিচত, ১৯৯৮ চনত এবাৰ জেনেৰেল পাৰভেজ মুশ্বাৰফ পাকিস্তানৰ সেনাপ্ৰধান হোৱাৰ পিচত তেওঁ অপাৰেচন টুপাক গ্ৰহণ কৰে আৰু ইয়াক কাৰ্যকৰী কৰাৰ সিদ্ধান্ত লয় ।
ভাৰতৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ সংযোগ-এনএইচ ১০-শ্ৰীনগৰৰ পৰা লেহ এলঅ'চিৰ ওচৰত চলে আৰু অধিকৃত উচ্চ শিখৰ/পদৰ পৰা সহজে লক্ষ্য কৰিব পাৰি । এইটো এনে এক পৰিস্থিতিৰ সৃষ্টি কৰাৰ বাবে আছিল যিয়ে পাকিস্তানক এলঅ'চিৰ ওপৰেৰে ভাৰতীয় ভূখণ্ডৰ বৃহৎ অংশ সুৰক্ষিত কৰি শক্তিৰ পৰা মীমাংসা কৰিবলৈ সক্ষম কৰিব । এক সামৰিক অভিযান আৰম্ভ কৰি কাশ্মীৰ সমস্যাক আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়কৰণ কৰাৰ সুযোগ উপযুক্ত আছিল ।
কাৰ্গিল যুদ্ধত ভাৰতে কেনেকৈ পাকিস্তানৰ বিৰুদ্ধে কূটনৈতিক যুদ্ধত জয়ী হৈছিল
ভাৰতে ইয়াৰ কাৰ্যকৰী কূটনীতিৰ জৰিয়তে বিশ্বৰ সন্মুখত উন্মোচিত কৰিছিল যে পাকিস্তান এই সংঘৰ্ষত আক্ৰমণকাৰী আছিল আৰু আন্তৰ্জাতিক সম্প্ৰদায়ৰ সন্মুখত তেওঁলোকৰ মিছা আৰু প্ৰৱঞ্চনা প্ৰকাশ কৰিছিল আৰু বিশ্বব্যাপী পাকিস্তানক বিচ্ছিন্ন কৰিছিল । ভাৰতীয় কূটনীতিবিদসকলে আন্তৰ্জাতিক সম্প্ৰদায়ক এলঅ'চিৰ জটিলতাৰ বিষয়ে বুজাই এই ৰণনীতিৰ বিৰোধিতা কৰিছিল আৰু কাৰ্যকৰীভাৱে তেওঁলোকক জনাইছিল যে এইটো পাকিস্তানী কাৰ্যকলাপ ভাৰতৰ সাৰ্বভৌমত্বৰ ওপৰত আক্ৰমণ আছিল । ভাৰতীয় কূটনীতিয়ে নিশ্চিত কৰিছিল যে এনে কৰাৰ পৰিৱৰ্তে, এই গুৰুত্বপূৰ্ণ দেশবোৰে, বিশেষকৈ আমেৰিকাই কাৰ্গিলৰ পৰা সেনা প্ৰত্যাহাৰ কৰিবলৈ পাকিস্তানৰ ওপৰত হেঁচা দিছিল । ভাৰত পাকিস্তানৰ আক্ৰমণৰ বলি হৈছে বুলি বিশ্বক বুজাবলৈ পিচত ছিমলা চুক্তি উলংঘা কৰা হৈছিল ।
জুনৰ শেষৰ ফালে আমেৰিকাৰ চৰকাৰ, ইউৰোপীয় ইউনিয়ন আৰু জি-৮ সকলোৱে পাকিস্তানৰ ওপৰত নিষেধাজ্ঞাৰ ভাবুকি দিছিল যদি ই এলঅ'চিত সেনা প্ৰত্যাহাৰ নকৰে । আন্তৰ্জাতিক হেঁচা বৃদ্ধি পাইছিল । জেনেৰেল পাৰভেজ মুশ্বাৰফে পিচত তেওঁৰ ইন দ্য লাইন অফ ফায়াৰ নামৰ গ্ৰন্থখনত স্বীকাৰ কৰাৰ দৰে পাকিস্তানক কূটনৈতিকভাৱে বিচ্ছিন্ন কৰাৰ ভাৰতৰ প্ৰচেষ্টাই কাম কৰিছিল আৰু 'প্ৰধানমন্ত্ৰী নৱাজ শ্বৰীফৰ ওপৰত মনোবল হ্ৰাস কৰিছিল । শ্বৰীফে অৱশেষত ক্লিণ্টনৰ হেঁচাত যুদ্ধৰ সমাপ্তি ঘটাইছিল । ৪ জুলাইলৈকে ভাৰতীয় সেনাই টাইগাৰ হিল, টলোলিং আৰু বহুতো স্তৰৰ শৃংগ দখল কৰিছিল । আমেৰিকাৰ হেঁচাত (ৰাষ্ট্ৰপতি বিল ক্লিণ্টন)পাকিস্তানৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী নৱাজ শ্বৰীফে ৪ জুলাইত সেনাক আঁতৰি যাবলৈ নিৰ্দেশ দিছিল ।
ইজৰাইলে ভাৰতক অৰ্ডনেন্স আৰু অস্ত্ৰ-শস্ত্ৰ, ইউএভিত সহায় কৰিছিল, আনহাতে (চৰকাৰী নহয়)আমেৰিকাই জিপিএছৰ সহায় অস্বীকাৰ কৰিছিল ।
এই যুদ্ধত তিনিটা অভিযান অন্তৰ্ভুক্ত আছিল- অপাৰেচন বিজয় যিটো ভাৰতীয় সেনাই কৰিছিল আৰু অপাৰেচন চফেদ সাগৰ কৰিছিল ভাৰতীয় বায়ু সেনাই । একেদৰে অপাৰেচন তালৱাৰ কৰিছিল ভাৰতীয় নৌসেনাই ।
অপাৰেচন বিজয় : ১৯৯৯ চনৰ মে' মাহত ভাৰতীয় সেনাই 'অপাৰেচন বিজয়' নামৰ এক অভিযান আৰম্ভ কৰিছিল । ভাৰতীয় সেনাই বিমান আৰু হেলিকপ্টাৰৰ দ্বাৰা প্ৰদান কৰা সুৰক্ষাৰ সৈতে অধিকৃত পাকিস্তানী অঞ্চলৰ ফালে আগবাঢ়িছিল ।
অপাৰেচন চফেদ সাগৰ : 'অপাৰেচন হোৱাইট চি' আছিল ১৯৯৯ চনৰ কাৰ্গিল যুদ্ধৰ সময়ত স্থল সেনাৰ সৈতে যুটীয়াভাৱে কাম কৰাৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰতীয় বায়ু সেনাৰ ভূমিকাত আৱণ্টন কৰা কোড নাম যাৰ উদ্দেশ্য আছিল নিয়ন্ত্ৰণ ৰেখাৰ কাৰ্গিল খণ্ডত খালী কৰা ভাৰতীয় স্থানৰ পৰা পাকিস্তানী সেনাৰ নিয়মীয়া আৰু অনিয়মীয়া সেনাক খেদি পঠিওৱা ।
অপাৰেচন তালৱাৰ : অপাৰেচন তলৱাৰ'ৰ অধীনত, 'ইষ্টাৰ্ণ ফ্লীট'য়ে 'ৱেষ্টাৰ্ণ নেভেল ফ্লীট'ত যোগদান কৰে আৰু পাকিস্তানৰ আৰৱ সাগৰৰ পথ অৱৰোধ কৰে । অৱৰোধটো ইমানেই শক্তিশালী আছিল যে প্ৰাক্তন প্ৰধানমন্ত্ৰী নৱাজ শ্বৰীফে প্ৰকাশ কৰিছিল যে যদি সম্পূৰ্ণ যুদ্ধ আৰম্ভ হয় তেন্তে পাকিস্তানৰ ওচৰত মাত্ৰ ৬ দিনৰ ইন্ধন (পিঅ'এল) বাকী আছিল । এনেদৰেই ভাৰতীয় নৌসেনাই এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল আৰু কাৰ্গিল যুদ্ধৰ সময়ত ভাৰতীয় সেনা আৰু বায়ু সেনাক সহায় কৰিছিল ।
ভাৰতৰ কূটনৈতিক বিজয়ৰ মুখ্য ব্যক্তিসকল
প্ৰাক্তন প্ৰধানমন্ত্ৰী অটল বিহাৰী বাজপেয়ীয়ে শান্ত আৰু অটলভাৱে কাৰ্গিলৰ পৰা পাকিস্তানক খেদি পঠিওৱাৰ উদ্দেশ্যত মনোনিৱেশ কৰি আছিল ।
ৰাষ্ট্ৰীয় নিৰাপত্তা উপদেষ্টা ব্ৰজেশ মিশ্ৰই নিশ্চিত কৰিছিল যে সকলো ভাৰতীয় প্ৰতিষ্ঠানে কাৰ্গিলত পাকিস্তানক পৰাস্ত কৰাৰ ৰাষ্ট্ৰীয় লক্ষ্যত উপনীত হ'বলৈ সৌহাৰ্দপূৰ্ণভাৱে কাম কৰে ।
বৈদেশিক পৰিক্ৰমা মন্ত্ৰী যশৱন্ত সিঙে সন্মুখৰ পৰা কূটনৈতিক প্ৰচেষ্টাৰ নেতৃত্ব দিছিল ।
বৈদেশিক সচিব কে ৰঘুনাথে পাকিস্তানৰ দায়িত্বহীনতাৰ চৰিত্ৰ প্ৰকাশ কৰিবলৈ ভাৰতৰ কূটনৈতিক যুক্তিক তীক্ষ্ণ কৰি তুলিছিল ।
কাৰ্গিল যুদ্ধৰ পিচত ভাৰতে দখল কৰা অঞ্চলত কেনেকৈ প্ৰতিৰক্ষা বৃদ্ধি কৰিছিল
ভাৰতত এতিয়া এলঅ'চি ৰক্ষী তিনিটা বেটেলিয়ন আছে কিন্তু ১৯৯৯ চনত মাত্ৰ এটা বেটেলিয়ন আছিল । সেনাৰ নিয়োজনৰ শক্তি তিনিগুণতকৈও অধিক হৈছে । সেনাৰ চলাচলৰ সুবিধাৰ বাবে এলঅ'চিৰ ওচৰত কেইবাটাও হেলিপেড নিৰ্মাণ কৰা হৈছে । ভাৰতীয় প্ৰতিৰক্ষাক লেহ বিমানবন্দৰৰ দ্বাৰা সমৰ্থন কৰা হয়, যাক কাৰ্গিল যুদ্ধৰ পিচত যুঁজাৰু ঘাটিলৈ পৰিৱৰ্তন কৰা হৈছিল । সেনাই নতুন গোলাবাৰুদ পইণ্টো সৃষ্টি কৰিছে আৰু ইয়াৰ গোলাবাৰুদৰ ভাণ্ডাৰ সংশোধন কৰিছে । অপ্টিকেল ফাইবাৰ কেবল স্থাপনৰ সৈতে যোগাযোগ উন্নত হৈছে আৰু অধিক মানৱবিহীন বিমান আৰু উপগ্ৰহ ছবিৰ সৈতে নিৰীক্ষণ বৃদ্ধি কৰা হৈছিল ।
কাৰ্গিল বিজয়ত ব'ফৰ্ছ দ্য আৰ্টিলাৰীৰ ভূমিকা
কাৰ্গিলৰ শীৰ্ষ উচ্চতাত পাকিস্তানক পৰাস্ত কৰাত আৰ্টিলাৰীয়ে গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল ।
এলঅ'চিৰ দুয়োফালে শত্ৰুক লক্ষ্য কৰি লোৱা হৈছিল । বিভিন্ন উদ্দেশ্যৰ বাবে অভিযানৰ ক্ষেত্ৰত আৰ্টিলাৰী বন্দুক, হাউইটজাৰ, মৰ্টাৰ আৰু এটা ৰকেট বেটাৰীৰে গঠিত প্ৰায় ৫০টা অগ্নি নিৰ্বাপক গোট নিয়োগ কৰা হৈছিল; শত্ৰুৰ উদ্দেশ্যবোৰ ধ্বংস কৰাৰ বাবে, পদাতিক আক্ৰমণত সহায় কৰাৰ বাবে আৰু প্ৰতি-বোমাবর্ষণ কৰাৰ বাবে ই গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল ।
এই সকলো ক্ষেত্ৰত গোটবোৰে ৯০ দিনৰ ভিতৰত প্ৰায় ২,৫০,০০০ ৰাউণ্ড/ৰকেট নিক্ষেপ কৰিছিল । যেতিয়া এগৰাকী কোম্পানী কমাণ্ডাৰ হতাহত হৈছিল ফৰৱাৰ্ড পৰ্যৱেক্ষণ বিষয়াই ৰাইফল কোম্পানীটো নিয়ন্ত্ৰণলৈ আনিছিল আৰু ইয়াক নিৰ্ধাৰিত উদ্দেশ্যটো দখল কৰিবলৈ নেতৃত্ব দিছিল । মাউণ্টেইন ৱেৰ ফেয়াৰত এক কাৰ্যকৰী উদ্ভাৱন হিচাপে, ফিল্ড গান, ১৫৫ মিমি বফৰ্ছ হাউইটজাৰ, ১৩০-মিমি মিডিয়াম গান আৰু আনকি ১২২-মিমি গ্ৰেড মাল্টি বেৰেল ৰকেট লঞ্চাৰবোৰ পোনপটীয়া ফায়াৰিং ভূমিকাত নিয়োজিত কৰা হৈছিল ।
কাৰ্গিল যুদ্ধৰ পৰমবীৰ
গ্ৰেনেডিয়াৰ যোগেন্দ্ৰ সিং যাদৱ : টাইগাৰ হিল দখলত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল, তেওঁক দেশৰ সৰ্বোচ্চ বীৰত্ব বঁটা পৰম বীৰ চক্ৰৰে সন্মানিত কৰা হৈছিল ।
ৰাইফলমেন সঞ্জয় কুমাৰ : মাশ্বকোহ উপত্যকাত পইণ্ট ৪৮৭৫ দখল কৰাত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল ।
কেপ্টেইন বিক্ৰম বাত্ৰা : ১৯৯৯ চনৰ ৭ জুলাইত কেপ্টেইন বিক্ৰম বাত্ৰাই ১৩ জেএকে ৰাইফলৰ কাৰ্যকলাপত শত্ৰুৱে হস্তক্ষেপ কৰি থকা পইণ্ট ৪৮৭৫ৰ উত্তৰৰ এলেকাটো পুনৰ দখল কৰিবলৈ স্বেচ্ছাই এক আক্ৰমণৰ নেতৃত্ব দিছিল ।
মনোজ কুমাৰ পাণ্ডে : খালুবাৰক দখল কৰা হয় আৰু কেপ্টেইন মনোজ কুমাৰ পাণ্ডেয়ে তেওঁৰ সৰ্বোচ্চ ত্যাগেৰে অতুলনীয় সাহসিকতাৰ উদাহৰণ স্থাপন নকৰিলে কিন্তু কাৰ্গিল যুদ্ধৰ গতিপথ সলনি হ'লহেঁতেন ।
পৰৱৰ্তী-
১৯৯৯ চনৰ অক্টোবৰত ত্ৰয়োদশ লোকসভা নিৰ্বাচনত অটল বিহাৰী নেতৃত্বাধীন এন ডি এয়ে ৩০৩ খন আসন লাভ কৰিছিল ।
জেনেৰেল পাৰভেজ মুশ্বাৰফে ১৯৯৯ চনৰ ১২ অক্টোবৰত প্ৰধানমন্ত্ৰী শ্বৰীফৰ বিৰুদ্ধে অভ্যুত্থান কৰিছিল ।
কাৰ্গিলৰ ভুলক লৈ পাকিস্তানত তীব্ৰ প্ৰতিক্ৰিয়া ।
এই কাৰ্গিল যুদ্ধৰ তাৎপৰ্য
কেৱল দুখন পাৰমাণৱিক সক্ষম ৰাষ্ট্ৰৰ মাজত পোনপটীয়া সংঘৰ্ষ ।
যুদ্ধৰ সীমিত ক্ষেত্ৰ ।
পৰ্বতৰ শীৰ্ষ উচ্চতাত যুদ্ধ ।
আমেৰিকা আৰু পশ্চিমে পাকিস্তানক অগ্ৰসৰ হিচাপে চিনাক্ত কৰি গৰিহণা দিছিল । প্ৰথমবাৰৰ বাবে আমেৰিকা ভাৰতৰ বাবে অনুকূল আছিল ।
প্ৰথম যুদ্ধ, যাক ভাৰতত টিভিত 'লাইভ' দেখুওৱা হৈছিল । অৱশ্যে ই বহুতো ক্ষেত্ৰত ৰাষ্ট্ৰৰ সুৰক্ষাৰ ওপৰত প্ৰশ্ন উত্থাপন কৰিছিল ।
নতুন ভাৰতৰ বাবে কাৰ্গিল যুদ্ধৰ পৰা চাৰিটা শিক্ষা
কাৰ্গিলৰ পৰা এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ শিক্ষা হৈছে যে পাকিস্তান ভিত্তিক সন্ত্ৰাসবাদী গোটসমূহৰ সৈতে কাম কৰি থকা ৰাৱালপিণ্ডি জিএইচকিউয়ে দুয়োখন দেশৰ মাজৰ ব্যৱধান দূৰ কৰাৰ বাবে ৰাজনৈতিক নেতৃত্বই কৰা সকলো প্ৰচেষ্টাত বাধা দিব ।
কাৰ্গিলৰ দ্বিতীয় শিক্ষাটো আছিল ভাৰতীয় ভূ-খণ্ডৰ ভিতৰত যুদ্ধ কৰাৰ নেতিবাচক দিশ । দুটা দশকৰ পিচত প্ৰধানমন্ত্ৰী মোদীয়ে বালাকোট বিমান আক্ৰমণৰ সৈতে দৃষ্টান্ত সলনি কৰিছে, কিয়নো ভৱিষ্যতে ভাৰতে শত্ৰুৰ ভূ-খণ্ডত যুঁজিব পাৰে ।
যুদ্ধৰ তৃতীয় শিক্ষাটো আছিল যে উপ-মহাদেশত ষ্টেণ্ড অফ অস্ত্ৰৰ যুগ আৰম্ভ হৈছিল আৰু নিকট যুঁজৰ সময় শেষ হৈছিল ।
কাৰ্গিলৰ পৰা চতুৰ্থ শিক্ষাটো আছিল যে কাৰ্গিল যুদ্ধৰ পূৰ্বে আই কে গুজৰাল শাসনৰ অধীনত কৰা কামৰ বিপৰীতে ভাৰতীয় চোৰাংচোৱা সংস্থাবোৰক ৰাজনৈতিক নেতৃত্বৰ দ্বাৰা ক্ষমতা প্ৰদান কৰিব লাগিব । গুজৰাল মতবাদৰ অধীনত ভাৰতৰ বাহ্যিক চোৰাংচোৱা সংস্থা, গৱেষণা আৰু বিশ্লেষণ শাখাৰ (RAW) অৱনতিৰ ফলত যুদ্ধ আৰম্ভ হোৱাৰ পূৰ্বে কাৰ্যকৰী বুদ্ধিমত্তা উপলব্ধ নহয় ।
