বাংলাদেশত তিস্তা নদী ব্যৱস্থাপনা প্ৰকল্প অধ্যয়ন কৰিবলৈ ভাৰতে কিয় কাৰিকৰী দল প্ৰেৰণ কৰিব ? - Teesta River

India Bangladesh Relation : ভাৰতে বাংলাদেশৰ তিস্তা নদীৰ সৰ্বাংগীন ব্যৱস্থাপনা আৰু পুনৰুদ্ধাৰ প্ৰকল্পৰ অধ্যয়নৰ বাবে কাৰিকৰী প্ৰতিনিধি দল প্ৰেৰণ কৰাৰ কথা ঘোষণা কৰিছে। এই প্ৰকল্পটো ৰূপায়ণৰ বাবে বেইজিঙে ঢাকাক ১ বিলিয়ন ডলাৰৰ ঋণ দিয়াৰ প্ৰস্তাৱ দিয়াৰ সময়তে এই কথা প্ৰকাশ পাইছে। ভাৰতৰ এই সিদ্ধান্ত কিয় তাৎপৰ্যপূৰ্ণ ? ই টিভি ভাৰতৰ সৈতে বিশেষজ্ঞৰ কথোপকথন-

নেশ্যনেল ডেস্ক, 22 জুন : শনিবাৰে প্ৰধানমন্ত্ৰী নৰেন্দ্ৰ মোদী আৰু বাংলাদেশৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী শ্বেখ হাছিনাৰ মাজত প্ৰতিনিধি পৰ্যায়ৰ আলোচনাত গ্ৰহণ কৰা হয় কেতবোৰ গুৰুত্বপূৰ্ণ সিদ্ধান্ত ৷ ইয়াৰ ভিতৰত ভাৰতে তিস্তা নদীৰ সৰ্বাংগীন ব্যৱস্থাপনা আৰু পুনৰুদ্ধাৰ প্ৰকল্প (TRCMRP) অধ্যয়নৰ বাবে এটা কাৰিকৰী দল প্ৰেৰণ কৰাৰ সিদ্ধান্তও অন্যতম ৷

আলোচনাৰ অন্তত হাছিনাৰ সৈতে সংবাদ মাধ্যমৰ সন্মুখত এক যৌথ ভাষণত মোদীয়ে কয়, ‘54খন উমৈহতীয়া নদীয়ে ভাৰত আৰু বাংলাদেশক সংযোগ কৰে ৷ আমি বান ব্যৱস্থাপনা, আগতীয়া সতৰ্কবাণী আৰু খোৱাপানীৰ প্ৰকল্পত সহযোগিতা কৰি আহিছো ৷ আমি 1996 চনৰ গংগা জল সন্ধিৰ নবীকৰণৰ বাবে কাৰিকৰী পৰ্যায়ত আলোচনা আৰম্ভ কৰাৰ সিদ্ধান্ত লৈছো ৷ অচিৰেই বাংলাদেশৰ তিস্তা নদীৰ সংৰক্ষণ আৰু পৰিচালনাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিবলৈ এটা কাৰিকৰী দল বাংলাদেশ ভ্ৰমণ কৰিব ৷” আনকি ভাৰত আৰু বাংলাদেশে তীস্তা জলভাগৰ ভাগ-বতৰা বিষয়ক লৈ এতিয়াও চুক্তি ভাগ কৰিব নোৱাৰাৰ সময়তো এই কথা প্ৰকাশ পাইছে ৷

তিস্তা পানী ভাগ-বতৰা কৰাৰ সমস্যা কি?

অঞ্চলটোৰ অন্যতম প্ৰধান সীমা অতিক্ৰম কৰা তিস্তা নদীখন বাংলাদেশত প্ৰৱেশ কৰাৰ পূৰ্বে ভাৰতৰ ছিকিম আৰু পশ্চিম বংগ ৰাজ্যৰ মাজেৰে বৈ যায় ৷ দুয়োখন দেশৰ লাখ লাখ মানুহৰ কৃষি আৰু জীৱিকাৰ ক্ষেত্ৰত ই এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰে ৷ কিন্তু ইয়াৰ জলভাগৰ বিতৰণ ভাৰত আৰু বাংলাদেশৰ মাজত দশক দশক ধৰি বিতৰ্কিত বিষয় হৈ পৰাত যথেষ্ট ৰাজনৈতিক আৰু কূটনৈতিক উত্তেজনাৰ সৃষ্টি হৈছে ৷

কম বৰ্ষাত বাংলাদেশলৈ তিস্তা নদীৰ প্ৰবাহ ভাৰত আৰু বাংলাদেশৰ মাজত বিতৰ্কৰ মূল বিন্দু ৷ বাংলাদেশৰ 2800 বৰ্গ কিলোমিটাৰ পানী নিষ্কাশন কৰা আৰু ছিকিমৰ বান সমভূমিৰ মাজেৰে বৈ যোৱা নদীখনৰ ফলত লাখ লাখ লোকৰ জীৱিকাৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পৰিছে ৷

মুঠ 414 কিলোমিটাৰ দৈৰ্ঘ্যৰ ভিতৰত তিস্তা নদী ছিকিমৰ মাজেৰে প্ৰায় 151 কিলোমিটাৰ, পশ্চিম বংগৰ মাজেৰে প্ৰায় 142 কিলোমিটাৰ আৰু বাংলাদেশৰ মাজেৰে শেষৰ 121 কিলোমিটাৰ বৈ গৈছে ৷ বাংলাদেশৰ তিস্তা বেৰেজৰ ওপৰৰ ডালিয়াত নদীখনৰ গড় ঐতিহাসিক প্ৰবাহ আছিল সৰ্বোচ্চ 7932.01 ঘনমিটাৰ প্ৰতি ছেকেণ্ড (কিউমেক) আৰু সৰ্বনিম্ন 183.28 কিউমেক ৷

লগতে পঢ়ক : বাংলাদেশৰ প্ৰধানমন্ত্ৰীৰ ভ্ৰমণ কাৰ্যসূচীত তিস্তাৰ পানী, চীনৰ সৈতে সম্পৰ্ক, মংগলা বন্দৰে গুৰুত্ব লাভৰ সম্ভাৱনা - Bangladesh PM India visit

বাংলাদেশৰ আন্তঃগাঁথনিৰ ক্ষেত্ৰত চীনে ব্যাপক বিনিয়োগ কৰাৰ বাবে এই বিষয়টো ভাৰতীয় পক্ষৰ পৰা শীঘ্ৰে নিষ্পত্তি কৰাটো প্ৰয়োজন ৷ বাংলাদেশে তিস্তা নদীৰ এক বিস্তৃত ব্যৱস্থাপনা আৰু পুনৰুদ্ধাৰ প্ৰকল্পৰ বাবে চীনৰ পৰা প্ৰায় 1 বিলিয়ন ডলাৰৰ ঋণ লাভ কৰাৰ সম্ভাৱনা আছে ৷ ব্যৱস্থাপনা আৰু পুনৰুদ্ধাৰ প্ৰকল্পৰ লক্ষ্য হৈছে নদী অৱবাহিকা দক্ষতাৰে পৰিচালনা কৰা, বান নিয়ন্ত্ৰণ কৰা আৰু গ্ৰীষ্মকালত বাংলাদেশৰ জলসংকট মোকাবিলা কৰা ৷ অৱশ্যে চলিত মাহৰ আৰম্ভণিতে বাংলাদেশ ভ্ৰমণৰ সময়ত বৈদেশিক সচিব বিনয় কোৱাট্ৰাই এই প্ৰকল্পটো গ্ৰহণ কৰিবলৈ ভাৰত আগ্ৰহী বুলি উল্লেখ কৰে ৷

2011 চনত তদানীন্তন প্ৰধানমন্ত্ৰী মনমোহন সিঙৰ ঢাকা ভ্ৰমণৰ সময়ত ভাৰত আৰু বাংলাদেশ তিস্তা জলসীমাৰ বিষয়ত চুক্তিত উপনীত হোৱাৰ ওচৰত আছিল ৷ কিন্তু পশ্চিম বংগৰ মুখ্যমন্ত্ৰী মমতা বেনাৰ্জীয়ে সিঙৰ সৈতে নাছিল আৰু শেষ মুহূৰ্তত চুক্তিখন স্বাক্ষৰ কৰিব পৰা নাছিল ৷ বেনাৰ্জীয়ে এই চুক্তিৰ বিৰোধিতা কৰিছে, কিয়নো তেওঁ মত প্ৰকাশ কৰিছে যে তিস্তা নদীৰ পানী যথেষ্ট হ্ৰাস পাইছে ৷ নদীখনে উত্তৰ পশ্চিম বংগৰ 1.20 লাখ হেক্টৰ উচ্চ কৃষিযোগ্য ভূমিৰ জলসিঞ্চনৰ সুবিধা প্ৰদান কৰে ৷

কিন্তু যোৱা বছৰৰ আগষ্ট মাহত বৈদেশিক পৰিক্ৰমা সম্পৰ্কীয় সংসদীয় স্থায়ী সমিতিয়ে বাংলাদেশৰ সৈতে তীস্তা পানী ভাগ-বতৰাৰ সমস্যাটো সমাধান কৰিবলৈ পৰামৰ্শ দিছিল ৷ ইংগিত পোৱা গৈছে যে নতুন দিল্লী আৰু ঢাকাই এই বিৰক্তিকৰ দশকজোৰা সমস্যাৰ অন্ত পেলোৱাৰ ওচৰ চাপিছে ৷

"তিস্তা নদীৰ পানী ভাগ-বতৰা কৰাৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰত আৰু বাংলাদেশৰ মাজত দীৰ্ঘদিনধৰি চলি অহা অমীমাংসিত বিষয়টোৰ বিষয়ে সমিতিখন অৱগত আৰু বাংলাদেশৰ সৈতে উন্নত দ্বিপাক্ষিক সম্পৰ্কৰ বাবে এই গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয়টো অতি সোনকালে সমাধান কৰাটো বিচাৰে," সমিতিখনে ভাৰতৰ চুবুৰীয়াৰ প্ৰথম নীতি সন্দৰ্ভত নিজৰ প্ৰতিবেদনত কয় ৷

"সমিতিখনে (বৈদেশিক পৰিক্ৰমা) মন্ত্ৰালয়ক বিষয়টোত এক মত তৈয়াৰ কৰিবলৈ নিয়মীয়াকৈ বাংলাদেশৰ সৈতে অৰ্থপূৰ্ণ আলোচনা আৰম্ভ কৰিবলৈ আহ্বান জনাইছে আৰু ভাৰত আৰু বাংলাদেশৰ মাজত অমীমাংসিত বিবাদ আৰু এনে বিবাদ সমাধানৰ বাবে প্ৰস্তাৱিত নতুন পদক্ষেপ আৰু অৰ্থপূৰ্ণ আলোচনাৰ বিষয়ত সমিতিক প্ৰগতি আৰু ফলাফল অৱগত কৰিব পাৰি ৷"

ইয়ে তাৎপৰ্য কিয় লাভ কৰিলে সেয়া হ’ল এই পৰামৰ্শ দিয়া কমিটীখনৰ অন্যতম সদস্য হিচাপে তৃণমূল কংগ্ৰেছৰ সাধাৰণ সম্পাদক তথা মমতা বেনাৰ্জীৰ ভতিজা অভিষেক বেনাৰ্জীক অন্যতম সদস্য হিচাপে লৈছিল ৷ শুকুৰবাৰে নতুন দিল্লীত হাছিনাৰ অৱতৰণৰ পূৰ্বে ইটিভি ভাৰতে নিজৰ প্ৰতিবেদনত উল্লেখ কৰা অনুসৰি শনিবাৰে দ্বিপাক্ষিক আলোচনাৰ সময়ত টি আৰ চি এম আৰ পিৰ কথা ওলাই অহাৰ সম্ভাৱনা আছিল ৷

লগতে পঢ়ক : কি হ’ব নতুন কৃষি মন্ত্ৰী শিৱৰাজ সিং চৌহানৰ কাৰ্যসূচী - Indian Agriculture

টি আৰ চি এম আৰ পি কি?

তিস্তা নদী জলসিঞ্চন, খোৱা পানী আৰু ইয়াৰ মাজেৰে প্ৰবাহিত অঞ্চলবোৰত জৈৱ বৈচিত্ৰ্যৰ জীৱিকাৰ বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ ৷ অৱশ্যে, নদীখনে ঋতুকালীন পানীৰ অভাৱ, পলস আৰু প্ৰদূষণৰ দৰে গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰত্যাহ্বানৰ সন্মুখীন হৈছে, যাৰ ফলত ইয়াৰ সংৰক্ষণ আৰু ব্যৱস্থাপনা বাংলাদেশ চৰকাৰৰ বাবে এক গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয় হৈ পৰিছে ৷

বাংলাদেশ চৰকাৰে জল সম্পদ ব্যৱস্থাপনা, বান নিয়ন্ত্ৰণ আৰু ব্যৱস্থাপনা, পৰিৱেশ তন্ত্ৰ পুনৰুদ্ধাৰ, প্ৰদূষণ নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সামূহিক সম্পৰ্কৰ বাবে টি আৰ চি এম আৰ পি আৰম্ভ কৰিছিল ৷ ইয়াৰ উদ্দেশ্যবোৰৰ ভিতৰত আছে কৃষি, ঔদ্যোগিক আৰু ঘৰুৱা ব্যৱহাৰৰ বাবে পানীৰ এক বহনক্ষম আৰু ন্যায়সংগত বিতৰণ নিশ্চিত কৰা; বাৰিষা ঋতুত বান প্ৰতিৰোধ কৰাৰ ব্যৱস্থা ৰূপায়ণ কৰা আৰু শুকান ঋতুত পানীৰ প্ৰবাহ নিয়ন্ত্ৰণ কৰা; জৈৱ বৈচিত্ৰ্য সমৰ্থন কৰিবলৈ আৰু পাৰিপাৰ্শ্বিক ভাৰসাম্য বজাই ৰাখিবলৈ নদীৰ পৰিৱেশ তন্ত্ৰ পুনৰুদ্ধাৰ কৰা; কঠোৰ নিয়মৰ জৰিয়তে প্ৰদূষণৰ স্তৰ হ্ৰাস কৰা আৰু উদ্যোগবোৰত পৰিষ্কাৰ উৎপাদন পদ্ধতিৰ প্ৰচাৰ কৰা; আৰু স্থানীয় সম্প্ৰদায়সমূহক সংৰক্ষণৰ প্ৰচেষ্টাত অন্তৰ্ভুক্ত কৰা আৰু তেওঁলোকৰ জীৱিকা নিশ্চিত কৰাটো বহনক্ষম পদ্ধতিৰ জৰিয়তে সমৰ্থিত হোৱা ৷

কাৰিকৰী প্ৰতিনিধি দল প্ৰেৰণ কৰাৰ ভাৰতৰ সিদ্ধান্তৰ তাৎপৰ্য কি?

বাংলাদেশ চৰকাৰে চীনৰ সহযোগত তিস্তা নদীৰ নিৰন্তৰ পানীৰ সংকট সমাধানৰ বাবে টি আৰ চি এম আৰ পি আৰম্ভ কৰে ৷ 2016 চনত চীনৰ ৰাষ্ট্ৰপতি জি জিনপিঙৰ বাংলাদেশ ভ্ৰমণৰ সময়ত, বেইজিঙে 24 বিলিয়ন ডলাৰ মূল্যৰ বুজাবুজি চুক্তিৰ প্ৰতিশ্ৰুতিবদ্ধ হৈছিল, যাৰ ভিতৰত আছে পাৰস্পৰিক লাভালাভ আৰু সমতাৰ ওপৰত আধাৰিত আন বহুতো লোকৰ সৈতে নদী ব্যৱস্থাপনাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়া ৷ চীনে সাগৰ আৰু নদী দুয়োটা ক্ষেত্ৰতে জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰভাৱৰ সঁহাৰি স্বৰূপে ভূমি পুনৰুদ্ধাৰ প্ৰচেষ্টাৰ বাবে কাৰিকৰী সহায়ৰ প্ৰতিশ্ৰুতি দিছিল ৷

এই চুক্তিসমূহৰ সৈতে সংগতি ৰাখি বাংলাদেশৰ জল উন্নয়ন ব'ৰ্ড আৰু চীনৰ শক্তি নিগমে বাংলাদেশৰ জল খণ্ডৰ প্ৰকল্পসমূহত সহযোগিতা ৰখাৰ বাবে এক বুজাবুজি চুক্তি স্বাক্ষৰ কৰে ৷ তিস্তা নদীৰ ওপৰত এক সম্ভাৱ্যতা অধ্যয়ন কৰা হৈছিল, যাৰ পিচত চীনা শক্তি নিগমে টি আৰ চি এম আৰ পি প্ৰতিবেদন দাখিল কৰিছিল ৷ এই প্ৰতিবেদন পৰৱৰ্তী সময়ত 30 মে’, 2019 তাৰিখে অনুমোদিত হৈছিল ৷

অৱশ্যে, নতুন দিল্লীৰ বাবে, এইটো চিন্তাৰ বিষয় আছিল কিয়নো ইয়াক চীনে ভাৰতৰ নিকটতম চুবুৰীয়া অঞ্চলত ইয়াৰ প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰা দেখা গৈছিল ৷ বাংলাদেশ বিষয়ৰ এজন বিশেষজ্ঞই নাম প্ৰকাশ নকৰাৰ চৰ্তত ইটিভি ভাৰতক কয় যে টি আৰ চি এম আৰ পি অধ্যয়নৰ বাবে এটা কাৰিকৰী দল প্ৰেৰণ কৰাৰ সিদ্ধান্ত লৈ ভাৰতে বাংলাদেশক পৰীক্ষা কৰিছে ৷

"ভাৰতেও ঘোষণা কৰিছিল যে তেওঁলোকে বাংলাদেশৰ ৰংপুৰত এটা সহকাৰী উচ্চ আয়ুক্ত কাৰ্যালয় মুকলি কৰিব," বিশেষজ্ঞজনে কয় ৷ "টি আৰ চি এম আৰ পি ৰংপুৰ অঞ্চলৰ ভিতৰত আহে ৷ এই প্ৰকল্পটো বাংলাদেশ অঞ্চলৰ ভিতৰত ৷ সেয়েহে, মমতা বেনাৰ্জীয়ে ইয়াত কোনো কথা ক'ব নোৱাৰে ৷"

ঢাকাস্থিত নাগৰিক সমাজ সংগঠন ৰিভাৰিন পিপলৰ মহাসচিব শ্বেখ ৰোকনৰ মতে, টি আৰ চি এম আৰ পি অধ্যয়নৰ বাবে কাৰিকৰী দল প্ৰেৰণ কৰাৰ ভাৰতৰ সিদ্ধান্ত এক স্বাগতমমূলক ঘটনা ৷

"চীনে কৰা এক অধ্যয়নৰ জৰিয়তে বাংলাদেশে এটা কাৰিকৰী সমাধান বিচাৰি পাইছিল," ৰোকনে ঢাকাৰ পৰা ফোনযোগে ইটিভি ভাৰতক কৈছিল ৷ তেওঁ কয়- "অৱশ্যে, এইটো বাংলাদেশৰ ভিতৰত যথেষ্ট বিতৰ্কৰ অধীনত আহিছিল ৷"

ৰোকনৰ মতে, ভাৰত আৰু বাংলাদেশে টি আৰ চি এম আৰ পিৰ ওপৰত দ্বিপাক্ষিক চুক্তি স্বাক্ষৰ কৰা উচিত ৷ অৱশ্যে, একে সময়তে তেওঁ লগতে কয় যে চীনক বাদ দিব নালাগে আৰু বিশ্ব বেংক আৰু এছিয়ান ডেভেলপমেণ্ট বেংককো অনা উচিত, যাৰ ফলত ইয়াক এক বহুপাক্ষিক প্ৰকল্প হিচাপে গঢ়ি তোলা হ'ব ৷

লগতে পঢ়ক : ভাৰত আৰু জি-৭; পশ্চিমীয়া দেশক জড়িত কৰোৱাৰ প্ৰয়াস - G7 and India