భారతావని తెల్లదొరల పాలనలో మగ్గుతుండగా.. చాలామంది సంపన్నుల పిల్లలు (azadi ka amrit mahotsav) కేంబ్రిడ్జ్‌లో చదవటానికి లండన్‌ వెళ్లేవారు. బ్రిటిష్‌ ప్రభుత్వం కూడా దీన్ని ప్రోత్సహించింది. జవహర్‌లాల్‌ నెహ్రూ, సుభాష్‌ చంద్రబోస్‌, అరబిందో ఘోష్‌, డాక్టర్‌ సైఫుద్దీన్‌, మోహన్‌ కుమారమంగళం, ఫజల్‌-ఇ-హుస్సేన్‌... అలా చదివిన ప్రముఖుల్లో కొందరు. అక్కడి బోధనతో ప్రభావితమై ఈ 'భారత జెంటిల్మెన్‌'లు తమ వలస పాలనను సమర్థించే వ్యక్తులుగా బ్రిటన్‌ తయారవుతారని భావించింది. కానీ అక్కడి స్వేచ్ఛాపూరిత వాతావరణం.. వారి ఆలోచనలను మరోవైపు నడిపించింది. ముఖ్యంగా 1891లో ఏర్పడ్డ 'కేంబ్రిడ్జ్‌ మజ్లిస్‌' భారతీయ విద్యార్థులకు మార్గనిర్దేశం చేసింది. మజ్లిస్‌ అంటే పర్షియన్‌లో అసెంబ్లీ (చర్చావేదిక) అని అర్థం. కేంబ్రిడ్జ్‌లోని భారత ఉపఖండ విద్యార్థులంతా ఇందులో సభ్యులుగా ఉండేవారు. భారత్‌లో పరిస్థితులపై ఈ వేదికగా చర్చలు, వాదనలు, సాంస్కృతిక కార్యక్రమాలు జరిగేవి. తొలుత డాక్టర్‌ ఉపేంద్రకృష్ణ దత్‌ ఇంట్లో జరిగే ఈ సమావేశాలు విద్యార్థులను చైతన్యవంతం చేసేవి. ప్రఖ్యాత ఆర్థికవేత్త కీన్స్‌, గాంధీజీ, గోపాలకృష్ణ గోఖలే, లాలా లజపతిరాయ్‌, జిన్నాలాంటి వారు కూడా ఈ మజ్లిస్‌కు వచ్చి తమ అభిప్రాయాలు పంచుకున్నవారే.
విప్లవవాదం వైపు మొగ్గు
1905లో బెంగాల్‌ విభజనతో.. మజ్లిస్‌ కార్యక్రమాల్లో (independence movement) మార్పు ఆరంభమైంది. కేవలం చర్చలకు, అభిప్రాయాలకు వేదికగా కాకుండా.. ఉద్యమ కేంద్రంగా మజ్లిస్‌ మారింది. అంతర్జాతీయ ఉద్యమాల ప్రభావంతో కొంతమంది.. విప్లవపథంలోనే భారత్‌కు స్వాతంత్య్రం సాధ్యమని నమ్మి ఆ దిశగా వెళితే, మరికొందరు భారత్‌కు వచ్చి జాతీయోద్యమంలో భాగమయ్యారు. దాదాపు 100 మందికి పైగా విద్యార్థుల్లో అనేకులు విప్లవవాదం వైపు మొగ్గు చూపారు. దీనిపై బ్రిటిష్‌ ప్రభుత్వంలో ఆందోళన మొదలైంది. 1909లో అప్పటి భారత వ్యవహారాల మంత్రి లార్డ్‌ మోర్లే డౌనింగ్‌ కాలేజీ మాస్టర్‌కు ఈ విషయమై లేఖ రాశారు కూడా! పెరుగుతున్న భారతీయ విద్యార్థుల సంఖ్య, వారి కార్యకలాపాలు ఆందోళన కల్గించేలా ఉన్నాయన్నది అందులో సారాంశం. లేఖ రాయటానికి ముందు.. లార్డ్స్‌ సభలో మాట్లాడుతూ.. "మన విశ్వవిద్యాలయంలో చదువుతున్న ఈ విద్యార్థులు మున్ముందు భారత్‌ నుంచి మనల్ని వెళ్లగొట్టడం ఖాయం" అని హెచ్చరించారు.
గాంధీబాటలో..