डीपफेक तंत्राने लोकशाही आणि सुरक्षितता धोक्यात! वाचा सर्वसमावेशक विश्लेषण - Navigating the Deepfake Dilemma

Navigating the Deepfake Dilemma डीपफेक तंत्रज्ञान, प्रगत मशीन लर्निंग आणि फेशियल रिकग्निशन अल्गोरिदमचा फायदा घेत, रेडडिट वापरणाऱ्यांनी 2017 मध्ये लोकप्रिय झाल्यापासून लक्षणीयरीत्या विकसित झालं आहे. ही नवकल्पना अत्यंत हुबेहूब बनावट व्हिडिओ आणि ऑडिओ रेकॉर्डिंग तयार करण्यास सक्षम असते. ज्यामुळे माहितीची अखंडता, वैयक्तिक गोपनीयता आणि जागतिक स्तरावर लोकशाही प्रक्रियांना अभूतपूर्व आव्हाने निर्माण होतात. यासंदर्भातील गौरी शंकर मामिदी, प्रख्यात तंत्रज्ञान विश्लेषक यांचा हा लेख.

हैदराबाद Navigating the Deepfake Dilemma - डीपफेक तंत्रज्ञानाचा वापर दोन प्राथमिक मार्गांनी केला जातो: "डीपफेस" आणि "डीपव्हॉइस." डीपफेसमध्ये व्हिडिओंमध्ये व्हर्च्युअल चेहरे बदलणे किंवा तयार करणे समाविष्ट असते. तर डीपव्हॉइस आवाज बदलतात किंवा त्यांची नक्कल करतात. याने मीडिया निर्मितीमध्ये नवीन शक्यतांची दालनं खुली झाली. वास्तवातील गोष्टींच्याशिवाय एकेकाळी अशक्य मानली जाणारी सामग्री तयार करण्यासाठी या तंत्रज्ञानाने साधने उपलब्ध करुन दिली जातात. हे तंत्रज्ञान विशेषतः मार्केटिंगमध्ये लागू केले गेले आहे. जिथे ते वैयक्तित आणि आकर्षक सामग्री तयार करुन ज्यामध्ये टेलर स्विफ्ट, सेलेना गोमेझ, एलोन मस्क आणि जो रोगन यांसारख्या ख्यातनाम व्यक्तींचा थेट सहभाग नसला तरीही त्यांच्या हुबेहूब प्रतिमा निर्माण करुन लोकांना गोंधळात टाकण्यात आलं.

ऐतिहासिकदृष्ट्या, चित्रपट आणि टेलिव्हिजन उद्योगाने वर्षानुवर्षे अशाच प्रकारच्या तंत्रज्ञानाचा वापर केला आहे, विशेषत: "फास्ट अँड फ्यूरियस 7" मधील ब्रायन आणि "रोग वन" मधील लेया सारख्या चित्रपटांमधील भूमिकांसाठी मृत कलाकारांचे पुनरुत्थान करण्यासाठी याचा वापर केला गेला. परंतु, डीपफेक तंत्रज्ञान केवळ चेहऱ्यांची प्रतिकृती बनवण्यासाठीच नाही तर पूर्णपणे काल्पनिक परंतु विश्वसनिय चेहरे तयार करण्यासाठी विकसित झाले आहे. ही उत्क्रांती AI च्या सखोल शिक्षण क्षमतांमधील जलद प्रगतीचे प्रतिक म्हणावे लागेल, ज्यामुळे मानवी वैशिष्ट्यांचा तपशीलवार अभ्यास आणि मनोरंजन करणे शक्य होते. यामुळे काल्पनिक आणि वास्तविकता यांच्यातील रेषा अस्पष्ट होतात.

मार्केटिंगमध्ये नाविन्य आणि सर्जनशीलतेची क्षमता असूनही, डीपफेक तंत्रज्ञानाचा वापर महत्त्वपूर्ण नैतिक दुविधा निर्माण करतो. यामध्ये प्राथमिक चिंतेची बाब म्हणजे प्रेक्षकांना फसविण्याच्या, चुकीची माहिती पसरवण्याच्या आणि मीडियावरील विश्वास कमी करण्याच्या तंत्रज्ञानाच्या क्षमतेतून निर्माण होते. अनैतिक विचारांमुळे या साधनांचा दुरुपयोग करून सार्वजनिक संमतीशिवाय व्यक्तींच्या समान प्रतिमांचा वाट्टेल तसा उपयोग होऊ शकतो. डीपफेकद्वारे टेलर स्विफ्ट, सेलेना गोमेझ, एलोन मस्क आणि जो रोगन यांसारख्या ख्यातनाम व्यक्तींचा सहभाग पाहिला तर, सर्जनशीलतेसाठी तंत्रज्ञानाचा वापर आणि त्याचा जबाबदार वापर निश्चित करणे यामधील समतोल आवश्यकतेवर प्रकाश टाकतो.

डीपफेक गैरवापराच्या उल्लेखनीय घटनांमध्ये 27 मार्च रोजी रशिया समर्थक सोशल मीडिया खात्यांद्वारे फेरफार केलेल्या व्हिडिओंचा प्रसार समाविष्ट आहे. ज्यामध्ये युक्रेनियन सैनिकांचे गैरवर्तन दाखवले आहे. त्याचप्रमाणे, रश्मिका मंदान्ना, कतरिना कैफ, काजोल आणि आलिया भट्ट या भारतीय अभिनेत्रींच्या व्हायरल डीपफेक व्हिडिओंनी कृत्रिम बुद्धिमत्तेच्या दुरुपयोगाच्या संभाव्यतेबद्दल चिंता व्यक्त केली आहे. राजकीय क्षेत्रात, मार्च 2022 मध्ये युक्रेनियन राष्ट्राध्यक्ष वोलोडिमिर झेलेन्स्की यांच्या एका डीपफेक व्हिडिओने भ्रामकपणे आत्मसमर्पण करण्याचं आवाहन केले होतं. जे चुकीच्या माहितीमध्ये डीपफेक वापरण्याचे उत्तम उदाहरण म्हणून गणले जाते. डीपफेक तंत्रज्ञान सर्जनशीलता आणि मार्केटिंगमध्ये अतुलनीय संधी निर्माण करते. परंतु ते महत्त्वपूर्ण नैतिक आव्हाने आपल्यासमोर ठेवते. नवकल्पना आणि हाताळणी यांच्यातील रेषा धूसर आहे आणि यामध्ये वाटचाल करण्यासाठी समाजावर होणारे संभाव्य प्रभाव, मीडियावरील विश्वास आणि वैयक्तिक अधिकारांचा आदर यांचा काळजीपूर्वक विचार करणे आवश्यक आहे. मार्केटिंगमध्ये डीपफेक तंत्रज्ञानाचा उदय, AI मधील प्रगती डिजिटल सामग्रीची सत्यता आणि अखंडता कमी करण्याऐवजी वाढवते. मात्र जबाबदार वापरास प्रोत्साहन देणारी मार्गदर्शक तत्त्वे आणि नियम विकसित करण्याचे महत्त्वही यातून अधोरेखित होते.

Mondelez, ITC आणि Zomato सारख्या ग्राहक ब्रँड्सद्वारे डीपफेक तंत्रज्ञानाचा नाविन्यपूर्ण वापर जाहिरात धोरणांमध्ये महत्त्वपूर्ण बदल दर्शवितो. ज्यामुळे दर्शकांना शाहरुख खान, हृतिक रोशन आणि सचिन तेंडुलकर यांसारख्या प्रमुख सेलिब्रिटींशी संवाद साधण्याची आणि सहकलाकार बनण्याची संधी मिळते. हा विकास सर्जनशीलता आणि तंत्रज्ञानाचे मिश्रण दर्शवितो. वैयक्तिक आणि आकर्षक जाहिरातींसाठी नवीन मार्ग यातून खुला होतो. माँडेलेझने, विशेषतः, कान्स लायन्स फेस्टिव्हल ऑफ क्रिएटिव्हिटीमध्ये उल्लेखनीय ओळख मिळवली आणि भारतातील पहिल्या-वहिल्या टायटॅनियम लायनसह अनेक पुरस्कार मिळवले. हा पुरस्कार त्याच्या AI-ने केलेल्या कॅडबरी जाहिरातीसाठी होता. यातून स्थानिक दुकान मालकांना शाहरुख खानच्या डीपफेकमधून जाहिरात करता आली. त्यांच्या व्यवसायाबद्दल मूलभूत तपशील देऊन, हे मालक विनामूल्य वैयक्तिक जाहिरात मिळवू शकतात. या मोहिमेत वापरल्या गेलेल्या AI ने खासकरून स्थानिक स्टोअरचा प्रचार करण्यासाठी शाहरुख खानच्या चेहऱ्याचा आणि आवाजाचा एक डीपफेक तयार केला आहे. ज्यातून हवी तशी अर्थपूर्ण जाहिरात तयार करण्यासाठी AI चा वापर करता येतो. त्याचप्रमाणे झोमॅटोने हृतिक रोशनची जाहिरात तयार करण्यासाठी डीपफेक तंत्रज्ञानाचा वापर केला. जाहिरातीत, हृतिक रोशन विविध शहरांतील नामांकित रेस्टॉरंटमधील विशिष्ट पदार्थांची आवड व्यक्त करताना दिसत आहे. या मोहिमेने दर्शकांच्या फोन GPS च्या माध्यातून त्यांच्या परिसरातील टॉप डिशेस आणि रेस्टॉरंट्स शोधता येतात. यातून प्रेक्षकांचे स्थान थेट जाहिरातीच्या सामग्रीशी जोडले गेले. ITC ने #HarDilKiFantasy मोहिमेसाठी AI क्रिएटिव्ह कंपनी Akool सोबतच्या सहकार्याने डीपफेक जाहिरात क्षेत्रात देखील प्रवेश केला. ही मोहीम आयटीसीच्या सनफिस्ट डार्क फॅन्टसी बिस्किट ब्रँडसाठी डिझाइन करण्यात आली होती आणि सहभागींना शाहरुख खानसोबत स्क्रीन शेअर करण्याची संधी दिली होती, जे पुढे मार्केटिंगमध्ये डीपफेक तंत्रज्ञानाच्या प्रयोगांचे उत्तम उदाहरण मानण्यात येते.

ब्रँड्स डीपफेक तंत्रज्ञानाद्वारे जाहिरातींच्या सीमा एक्सप्लोर आणि विस्तृत करत असताना, कायदेशीर संरक्षण आणि नैतिक विचारांबाबत प्रश्न निर्माण होतात. डीपफेक जाहिरात तयार करण्यामध्ये संमती, कॉपीराइट आणि चुकीच्या माहितीच्या संभाव्यतेशी संबंधित जटिल समस्यांवर विचार करणे गरजेचे असते. जाहिरातींमध्ये नावीन्य आणि सर्जनशीलतेचा प्रचार करताना व्यक्ती आणि ब्रँडच्या हिताचे रक्षण करणाऱ्या व्यापक कायदेशीर चौकटीची गरज अधोरेखित करते. डीपफेक तंत्रज्ञान जबाबदारीने वापरले जाऊ शकते याची खात्री करण्यासाठी, डिजिटल मार्केटिंगच्या प्रयत्नांमध्ये विश्वास आणि सत्यता टिकवून ठेवण्यासाठी हे संतुलन महत्त्वाचं आहे. व्यापक लोकहितासाठी सरकारने यामध्ये हस्तक्षेप करणे क्रमप्राप्त ठरते. देशात 760 दशलक्ष इंटरनेट वापरकर्त्यांचा विचार करता, बनावट व्हिडिओंमुळे मोठ्या प्रमाणात जनक्षोभ उसळू शकतो. सरकारनं त्यामुळे यासंदर्भात वेळीच कारवाई करणे गरजेचे ठरते. आयटी मंत्री अश्विनी वैष्णव यांनी डीपफेक धोक्याचे निराकरण करण्यासाठी काही नियमांची घोषणा केली. 7 नोव्हेंबर 2023 रोजी इलेक्ट्रॉनिक्स आणि माहिती तंत्रज्ञान मंत्रालयाच्या सल्लागारात, IT नियम 2021 नुसार चुकीची माहिती ओळखण्यासाठी आणि कमी करण्यासाठी सोशल मीडिया मध्यस्थांच्या गरजेवर जोर देण्यात आला आहे.

तांत्रिक प्रगती आणि सामाजिक प्रभाव डीपफेक तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीने, जीएएन (जनरेटिव्ह ऍडव्हर्सल नेटवर्क्स) आणि मशीन लर्निंगद्वारे सुलभ केले आहे. निर्मितीच्या सहजतेचा गोपनीयता, सुरक्षितता आणि डिजिटल सामग्रीची सत्यता यावर गहन परिणाम होतो. याव्यतिरिक्त, मॅकॅफीने नोंदवल्याप्रमाणे, आर्थिक घोटाळ्यांमध्ये डीपफेकचा गैरवापर, एआय व्हॉइस क्लोनिंगचा समावेश असलेल्या आर्थिक फसवणुकीचा एक महत्त्वपूर्ण धोका आहे. त्यांच्या अहवालात असं म्हटलं आहे की भारतीय लोकसंख्येच्या सुमारे 47% लोकांनी एखाद्या प्रकारच्या एआयचा अनुभव घेतला आहे. आवाज घोटाळा आंतरराष्ट्रीय सहयोग आणि नियामक उपाय AI द्वारे उद्भवलेल्या वाढत्या धोक्यांना प्रतिसाद म्हणून, यूएस, कॅनडा, ऑस्ट्रेलिया, चीन, जर्मनी, भारत आणि युरोपियन युनियनच्या सदस्यांसह 29 देशांनी संभाव्य हानी कमी करण्यासाठी सहकार्य करण्याचे ठरवले आहे. डिजिटल वैयक्तिक डेटा संरक्षण कायदा 2023. हा कायदा संवेदनशील वैयक्तिक डेटाचे संरक्षण करण्यासाठी आणि व्यक्तींच्या गोपनीयतेची खात्री करण्यासाठी सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्ममधील जबाबदारीच्या गरजेवर भर देतो. दक्षिण कोरियातील सुंगक्युंकवान विद्यापीठातील संशोधकांनी जगातील खऱ्या डीपफेकच्या सर्वात मोठ्या आणि सर्वात वैविध्यपूर्ण डेटासेटचा अभ्यास केला. या अहवालात म्हटलं आहे की 21 देशांमधून 2000 डीपफेक इंग्रजीत, रशियन, मंदारिन आणि कोरियन भाषेत आहेत. यासाठी यूट्यूब, टिकटॉक, रेडिट आणि चायनीज व्हिडिओ शेअरिंग प्लॅटफॉर्म बिलीबिली वरून डीपफेक मिळवले गेले.

डीपफेक क्षेत्रातील उदयोन्मुख आव्हाने आणि तांत्रिक उपाय - डिफ्यूजन मॉडेल डीपफेक्स आणि जनरेटिव्ह एआयचा वेगवान विकास नवीन आव्हाने उभी करतो. डीपफेक अधिक वास्तववादी आणि फसवे बनवतो. स्टॅनफोर्ड युनिव्हर्सिटी सारख्या संस्था आणि मायक्रोसॉफ्ट सारख्या कंपन्यांनी चुकीच्या माहितीचा सामना करण्यासाठी तंत्रज्ञानाच्या महत्त्वपूर्ण भूमिकेवर जोर देऊन, डीपफेक शोधण्यात आणि समजून घेण्यात मदत करण्यासाठी साधने आणि शैक्षणिक संसाधने विकसित केली आहेत. भविष्याचा विचार करता डीपफेकचा एक डिजिटल लँडस्केप विकसित होताना दिसत आहे. डीपफेक्सच्या प्रसारामुळे लोकशाही अखंडता आणि वैयक्तिक गोपनीयतेचे रक्षण करण्यासाठी कायदेशीर, तांत्रिक आणि शैक्षणिक प्रयत्नांना एकत्रित करून, बहुआयामी दृष्टिकोनाची आवश्यकता आहे. दक्षिण कोरियातील सुंगक्युंकवान युनिव्हर्सिटी सारख्या संस्थांतील तज्ञांचे सहयोगी संशोधन डीपफेक घटना समजून घेण्यासाठी आणि त्याचा प्रतिकार करण्यासाठी जागतिक प्रयत्नांचे महत्त्व अधोरेखित करते. डीपफेक्सच्या वाढत्या अत्याधुनिकतेसह, डिजिटल सामग्रीची सत्यता टिकवून ठेवण्याची आणि लोकशाही आणि सुरक्षिततेच्या मूलभूत तत्त्वांचे रक्षण करण्याची यापेक्षा अधिक निर्णायक वेळ आधी कधीच आली नव्हती हेच खरे.

हेही वाचलंत का....