वायू प्रदूषणाच्या अगदी कमी पातळीच्या सतत संपर्कामुळे हृदयविकाराचा झटका येऊ शकतो

भारतातील वायू प्रदूषण, हृदयविकारामुळे वायुप्रदूषण, प्रदूषित हवेच्या सतत संपर्कामुळे हृदयविकाराचा धोका वाढतो. ब्रिटीश मेडिकल जर्नलमध्ये प्रकाशित केलेल्या अभ्यासात म्हटले आहे की वायु गुणवत्ता निर्देशांक (AQI) च्या तीव्रतेत फरक पडत नाही, कारण प्रदूषणासाठी कोणतीही सुरक्षित मर्यादा नाही. या विषयावर वाचा तौफिक रशीद यांचा रिपोर्ट...

हैदराबाद : ब्रिटिश मेडिकल जर्नलमध्ये प्रकाशित झालेल्या एका अभ्यासात पुनरुच्चार केला आहे की केवळ उच्च पातळीचे वायू प्रदूषण निश्चित करणे कार्य करणार नाही. वायू प्रदूषणाच्या अगदी कमी किंवा मध्यम पातळीच्या दीर्घकाळापर्यंत प्रदर्शनामुळे रक्तवाहिन्यांचे नुकसान होते. पब्लिक हेल्थ फाऊंडेशन ऑफ इंडिया (PHFI) चे ज्येष्ठ हृदयरोगतज्ज्ञ आणि संस्थापक डॉ. श्रीनाथ रेड्डी म्हणतात, 'वायू प्रदूषण आणि हृदयविकाराचा धोका यांच्यात एक सुसंगत संबंध आहे.'

ते म्हणाले की, 'कमी वायू प्रदूषणाच्या सतत संपर्कात राहिल्याने रक्तवाहिन्या खराब होतात आणि हृदयविकाराचा धोका वाढतो.' ब्रिटीश मेडिकल जर्नलमध्ये प्रकाशित झालेल्या एका नवीन अभ्यासात असे म्हटले आहे की प्रदूषित हवा आणि हृदयाच्या आरोग्यामध्ये सुसंगत संबंध आहे. हे काही दिवसांच्या तीव्र प्रदुषणाच्या पातळीचे एक्सपोजर किंवा ठराविक कालावधीत हवेच्या प्रदूषणाच्या खालच्या पातळीच्या सतत संपर्कात असण्याने काही फरक पडत नाही.

हैदराबाद: दर शरद ऋतूतील/हिवाळ्यात काही आठवड्यांपर्यंत, बहुतेक भारतीय शहरांमधील हवेच्या गुणवत्तेचा निर्देशांक गंभीर उच्च पातळीवर पोहोचतो आणि त्याबरोबरच, आपल्या चिंतेची पातळी देखील वाढते. या खराब हवेच्या दुष्परिणामांसाठी अगणित लेख आणि प्रसारणाचा तास वाहिलेला आहे. मात्र, आता वायू प्रदूषणाला सुरक्षित मर्यादा नसल्याने ही दहशत चुकीची असल्याचे वैज्ञानिकांचे म्हणणे आहे.

हवेच्या गुणवत्तेसाठी WHO च्या मार्गदर्शक तत्त्वांचे पालन केले तरच फायदे मिळू शकतात. हा अभ्यास सूक्ष्म कणांच्या दीर्घकाळापर्यंत एक्सपोजर आणि प्रमुख हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी रोगांसाठी हॉस्पिटलायझेशनच्या जोखमींमधील एक्सपोजर-प्रतिसाद संबंध आहे: लोकसंख्या-आधारित समूह अभ्यास. निष्कर्षांमध्ये असे दिसून आले आहे की सूक्ष्म कण PM 2.5 च्या दीर्घकालीन संपर्कामुळे हृदयविकाराचा धोका वाढतो आणि कोणतीही सुरक्षित मर्यादा नाही.

PM 2.5 च्या संपर्कात असलेल्या रुग्णांमध्ये हृदयविकाराचा अतालता आणि हृदयाची विफलता ही सर्वात दुर्बल परिस्थिती आहे. ह्रदयाचा अतालता ही अशी स्थिती आहे जिथे हृदयाचे ठोके अनियमित किंवा असामान्य लयीत होतात. संशोधक पुढे म्हणतात की WHO च्या ≤5 µg/m3 च्या हवेच्या गुणवत्तेच्या मानकांचे पालन केल्यास महत्त्वपूर्ण फायदे मिळू शकतात.

PM किंवा SPM 2.5 म्हणजे काय?: वायुगतिकीय व्यासासह कणिक पदार्थ सभोवतालच्या वायू प्रदूषणाचा एक प्रमुख घटक आहे, ज्याची आपल्याला अनेक दशकांपासून माहिती आहे. आम्हाला हे देखील माहित आहे की हे कण फुफ्फुसात खोलवर जाण्यासाठी पुरेसे लहान आहेत आणि रक्तप्रवाहात प्रवेश करू शकतात, ज्यामुळे प्रणालीगत जळजळ, व्हॅसोकॉन्स्ट्रक्शन, हृदयातील विद्युतीय बदल आणि रक्ताच्या गुठळ्या तयार होणे यासारख्या अनेक आरोग्य समस्या उद्भवू शकतात.

हे सर्व हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी रोग (CVD) च्या विकासास हातभार लावू शकतात. हे कण खरेतर हृदयविकारासाठी एक प्रमुख पर्यावरणीय जोखीम घटक असल्याचे म्हटले आहे. या दोन अभ्यासात असे आढळून आले की PM2.5 च्या संपर्कात येण्यामुळे हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधीची प्रतिकूल परिस्थिती उद्भवू शकते आणि हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी हॉस्पिटलायझेशन आणि मृत्यूचा धोका वाढू शकतो.

डॉ. रेड्डी म्हणतात की, 'आपण अनेकदा लोकांना असे म्हणताना ऐकतो की जर AQI जास्त असेल तर ते आरोग्यासाठी भयंकर असेल. जेव्हा AQI पातळी 400 पेक्षा जास्त पोहोचते तेव्हा घबराट पसरते. आम्ही सहसा असे गृहीत धरतो की AQI 100 ते 150 दरम्यान ठीक आहे. पण तसे नाही.' डॉ. रेड्डी स्पष्ट करतात की 'हा अभ्यास दर्शवितो की वायू प्रदूषणाच्या अगदी कमी पातळीच्या संपर्कातही दाहक प्रतिक्रिया निर्माण होते.'

रेड्डी म्हणाले की, 'हे डोस रिस्पॉन्स रिलेशनशिपसारखे आहे. प्रदूषणाच्या वाढीव पातळीच्या संपर्कात आल्याने हृदय व रक्तवाहिन्यांचे नुकसान होते. परंतु एक्सपोजरची एकत्रित लांबी देखील महत्त्वाची आहे. जर आपल्याकडे मध्यम किंवा तुलनेने कमी पातळीचे एक्सपोजर असेल, तर ते वर्षातून सहा किंवा आठ महिने चालू असते. यामुळे रक्तवाहिन्यांमध्ये सतत चिडचिड होत आहे आणि हृदयविकाराचा झटका आणि पक्षाघाताचा धोका वाढू शकतो.

ते म्हणतात की एक किंवा दोन दिवस 600 किंवा 700 AQI च्या तीव्र संपर्कामुळे हृदयविकाराचा धोका वाढतो, कारण अस्थिर प्लेक्स अस्थिर होऊ शकतात आणि त्या व्यक्तीच्या रक्तामध्ये तीव्र गुठळ्या होऊ शकतात आणि हृदयविकाराचा झटका येऊ शकतो. परंतु रक्तवाहिन्यांना सतत होणारे नुकसान हे दीर्घकाळ चालू राहिल्यास, अगदी किरकोळ पातळीवरही अशीच प्रतिक्रिया निर्माण होण्याची शक्यता असते.'

उदाहरणार्थ उच्च रक्तदाब 140/90 ने परिभाषित केला आहे, परंतु याचा अर्थ असा नाही की 130/85 वर कोणताही धोका नाही. 130/85 मध्ये जास्त धोका आहे. डॉ. रेड्डी म्हणतात की इतर परिस्थिती देखील महत्त्वाच्या आहेत, जसे की जर तुम्हाला आधीच मधुमेह किंवा उच्च रक्तदाब असेल, जिथे तुमच्या रक्तवाहिन्या आधीच खराब होत असतील, तर वायू प्रदूषणाची मध्यम पातळी जास्त हानिकारक असू शकते.

या अभ्यासात आणखी काय समाविष्ट आहे: वायू प्रदूषण आणि एकूणच हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी आरोग्यासाठी कोणतीही सुरक्षित मर्यादा अस्तित्वात नाही आणि जागतिक आरोग्य संघटनेच्या हवेच्या गुणवत्तेच्या मार्गदर्शक तत्त्वांचे पालन करून भरीव फायदे मिळू शकतात. येथे कल्पना केवळ उच्च पातळीच्या वायू प्रदूषणावर लक्ष केंद्रित करणे नाही, हवेच्या प्रदूषणाच्या कमी पातळीमुळे देखील रक्ताचे नुकसान होऊ शकते आणि त्यामुळे हृदयविकाराचा झटका येऊ शकतो.

हवेतील प्रदूषणाची पातळी शक्य तितकी कमी करणे एवढेच आपण करू शकतो. पार्टिक्युलेट मॅटर (PM2.5) हे प्रमुख वायु प्रदूषक आहे आणि हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी रोग (CVD) साठी प्राथमिक पर्यावरणीय जोखीम घटक म्हणून ओळखले जाते. एक वर्ष किंवा त्याहून अधिक काळ PM2.5 चे एक्सपोजर काही दिवसांच्या अल्प-मुदतीच्या एक्सपोजरपेक्षा हृदयाच्या आरोग्यासाठी जास्त धोका निर्माण करते.

डॉ रेड्डी सुचवतात की एक समान धोरण आणि सार्वजनिक प्रणाली प्रतिसाद असावा, जिथे आम्ही प्रत्येकासाठी जोखीम पातळी कमी करतो. एक वैयक्तिक प्रतिसाद देखील आहे, जो प्रदूषित हवेच्या संपर्कात मर्यादित आहे. जेव्हा हवामान थोडे स्वच्छ असेल, जेव्हा हवा धुरकट नसेल तेव्हाच बाहेर जा.

बाहेर पडताना मास्क वापरा. अत्यंत प्रदूषित क्षेत्र टाळण्याचा प्रयत्न करा आणि हवेशीर भागात फिरण्याचा प्रयत्न करा, जेथे कण ढगांच्या रूपात एकत्र राहू शकत नाहीत. हवेशीर ठिकाणी हवेचा प्रवाह चांगला असतो.

हेही वाचा -भारत-भूतानमधील अनुदानीत मेगा धरणाच्या प्रारंभिक जलाशयाचं उद्घाटन, लवकरच काम पूर्ण होणार